«Общественная позиция»
(проект «DAT» №10 (281) от 12 марта 2015 г.
Пайым патшалығы
Мінеки, қазақ елі үшін тағы бір сынақ басталғалы тұрған сыңайлы: ол – алдағы келе жатқан «кезектен тыс» президенттік сайлау болмақшы…
Ақынжанды халықты
ертегімен билеу оңай
Жалпы, өзінің тура мағынасында «сайлау» дегеніміз – халықтың ерік-жігерін, қалауын, таңдауын білдіретін қоғамдық келісім көрінісі. Кант, Гегель, Сартр секілді философтар «адам таңдауы жақсылық пен зұлымдық арасында өтсе де, адамның тек жақсылықты таңдауы ғана моральдық тұрғыдан бағалана алады» деген. Өйткені жақсылыққа ұмтылу адамның жауапкершілік, ар, намыс және т.б. адамгершілік қасиеттерімен сәйкес келеді. Адам баласы саналы түрде зұлымдықты таңдауы мүмкін емес, себебі зұлымдық – адам табиғатына жат, сырттан таңылатын құбылыс.
Бірақ адам қоғамдық қатынаста болғандықтан, оның алдында өте күрделі мәселелерді таңдау қажеттігі пайда болады. Ендеше сайлауда ненің моральді (жақсылық), ненің аморальді (зұлымдық) екенін ажырату оңай болмайды. Адам сайлауда (таңдау арқылы) өз ұстанымын білдіретіндіктен, таңдау – қоғамдық мағынаға ие. Сол себепті әрбір таңдау тек «жеке адамның қалауы» болып қалмайды, оның қоғамдағы игі әсері немесе кері әсері қоғамның барлық мүшелеріне ортақ. Бұл қоғамның «идеалды» қалай түсінуіне, яғни қоғамның дүниетаным деңгейімен тікелей байланысты, кемеліне келген қоғам жақсылықтан тек жақсылықты таңдайды, ал «зұлымдықты» таңдауға мәжбүр болса, онда оның зардабы азын таңдайды…
Қазақ қоғамы (қауымы) осыған қаншалықты дайын? Ақынжанды халықтың тағдыры неліктен тауқыметті?
Қазақ халқының бар даналығы бізге өлеңменен өрнектеліп, мақал-мәтелдер түріндегі афоризмдер арқылы жетті. Жалпы, қазақ жанын ұғу үшін, «ақын дегеніміз кім?» деген сұраққа жауап іздеу керек.
Қазіргі замандағы барлық халықтар өз тарихында поэтикалық дәуірді бастан кешірген, бұл − олардың бастан өткерген құбылысы. Ақын – замана еркесi, өзi өмiр сүрiп отырған дәуiр мен заман сезiмiнiң квинтэссенциясы. Ақындықта керемет аура бар. Ол көз көрген құбылысты түсiндiрiп бермесе де, сол құбылыстың ең «әдемi жерiн» ойып алады да, адам жанының жалауына айналдыра қояды. Оны «неге осылай болды екен?» деген сұрақ мазаламайды, себебiн іздеп бас қатырмайды. Бұндай жайбарақаттық, яки, шектен шыққан жаймашуақ мінез, көбіне-көп өмiрде шын қуанып, шын күйiнетін ақынжанды адамға немесе «ақынжанды» ұлттарға, халықтарға тән құбылыс − құлай сүю, азалана күю, тiрiдей «тозаққа» түсу, жас балаша қуану, бақыттан басы айналып, «жұмақтың» төрiнде сайрандап жүру – ақындық болмыс.
Бірақ «өмiрбаянын өлеңмен жазып кететiн» ақындардың немесе «поэтикалық дәуірде қалып қойған халықтардың» өмірі тауқыметтi болатыны нелiктен? Мысалы, әр сөзіне астарлы мағына беретін қазақ халқы да қазіргі кезде осындай тауқыметті жағдайды бастан кешіп жатқан кейпі бар… Егер бұл мәселеге дүниетанымдық тұрғыдан келсек, онда оның басты себебін қазақ халқының табиғатына тән немесе жанына мейлінше жақын болып келетін «дүниені поэтикалық жолмен тану» үрдісіндегі конструктивизмнің жоққа тән екендігімен түсіндіруге болады. Өйткені поэзияда сезім бастапқы болғандықтан, өмірдегі болып жатқан оқиғаларды тұтас бағалау, яғни процесстердің қозғалыстағы келбетін құрастыру кемшін.
Ақындық дүниетаным тығырықтан шығар жолды көрсетпейді, тығырықтың өзін ғана бейнелейді. Сондықтан болар, қазіргі қазақ қоғамында кездесіп отырған наразылықтар көбіне-көп жыр жолдарымен жазылуда. Мұндай тәсіл сезімді тербейді, алайда жігерлі іс-әрекетке бастамайды. Осыдан келіп, қоғамдық өмірде халықтың сезімдік көңіл-күйден аса алмай, саяси процесстердің толыққанды субъектісіне айнала алмағандығын байқаймыз. Сөйтіп, бұдан «ұлттың санасында «асанқайғылық» жолдың үстем екендігі, ал нақты іс-әрекетте және өмірлік мағынасы бар жолды таңдауда белсенділік пен жауапкершіліктің төмен екендігі көрініс табады…
Бірақ адамзаттың алға басуымен, ғылым мен технология дамуымен қоғам санасында «прагматикалық дүниетаным» орнығуы тиіс. Ол орныққан жағдайда «поэтикалық формадағы» дүниені тану мен түсіндіру тәсілінің рөлі екінші қатарға сырғып, ол кезде «ақындық» қоғамдық сана төріндегі «тағынан» түсiп, оның орнын конструктивті ойлау тәсілі басады. Қоғамның кемелденуі мен «өмірдің мағынасын» ұғу жолында бұл болмай қоймайтын, міндетті түрде болуы тиіс құбылыс. Ал қазіргі біз бастан өткеріп жатқан ақындық дәуірдің осындай «кемеліне келген санамен» алмасуы − болашақ дамудың алғы шарты.
Бір жағынан ол аса қиын емес те, себебі бұл екі дүниетаным да шығармашылық негізден туындайды. Айырмашылығы тек мынада: «ақындық» құбылыстың тұтас бейнесін емес, оның белгілі бір көрінісі − не көңіл-күйді, не адамдар үшін эпизодты мәні бар жағдайды ғана бейнелесе, «кемеліне келген сана» (философиялық ой) − күнгей мен көлеңкені ажыратып береді және одан шығар жолды ақылға сала алады. Мысалы, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында табиғи қазба байлығы мол елдің болашағы да жарқын боларына билік те, халық та күмәнданған жоқ болатын. Міне, сол кезден бастап «ақынжанды» халықтың сезіміне селкеу түсірмес үшін, алғашқы «біз 30 жылдан кейін Кувейттен де жоғары деңгейде өмір сүретін боламыз» деген «ертегілер» де айтыла бастады. Сенбеске амал жоқ − Қазақстанда мұнай бір төбе және одан өзге қаншама байлық бар! Сөйтіп, қазақ халқы сол сеніммен, ақынжанды сезіммен өмір сүруді бастап кетті…. Одан бір сәт ажырағысы да келмеді, себебі ұлттық сана «қазақ атаулы тек қана өз ұлты мен мемлекеті үшін өмір сүреді, әділетсіздік пен байлыққа құнығу деген қазақ табиғатына жат» дейтін өз түсінігі шеңберінде қала берді…
Оның үстіне тәтті ертегі қашан да жанға рахат сыйлайды емес пе?!. Бірақ өмір басқаша жүріп бара жатты, тіптен дағдарыс қинаған бір сәтте Заманбек Нұрқаділов ағамыз бас болып: «Ел-жұрт емеспіз бе, қиын сәтте мемлекетімізге көмек болсын, білектегі білезік пен құлақтағы сырғаны шешіп берейік» деген ұран тасталды. Ал халық сол кезде де еш ойланып жатпастан-ақ, қолдау көрсетуге дайын екендіктерін білдірді. Бұл қазақтың «ақынжандылығы» емей, немене?
Ертегішіл емес, шынайы
халықшыл билік керек
Бірақ ондай – «қиялдағы өмір» тек қана жұмаққа ғана тән болса керек. Ал әдетте шынайы өмірде бәрі басқаша! Оны түсіну үшін, ақындықтың жүріп өткен жолына назар аудару қажет: ол − «табиғат лирикасынан» басталып, «адам жанының лирикасына», одан өте келе, «қоғам өмiрiнiң прозасына» және «мәңгiлiк туралы толғауларға» бет бұрады екен. Сөйтіп, осы жолдан өту барысында «поэтикалық сана» кемелдене келе, үздіксіз философиялық толғанысқа қарай ұмтылады. Бірақ бізде олай болмады. Халықты осындай – «ақынжанды-аңғал» күйде ұстап тұру үшін, оның құлағына небір тәтті ертегілерді үнемі құйып отыру керектігін біздің билігіміз тез арада меңгеріп алды да, «аз ғана шыдасақ, 5–10 жылда бәрі керемет боларына» уәде етумен болды. Сөйтіп, содан бастап ондай «ертегілерде» есеп болмай кетті. Ал ақынжанды сенгіш халыққа басқа өмірдің қажеті не – сондықтан сайлауларда «ертегішіл» билігіне 95 пайыздан асыра дауыс берумен болды…
Міне, тағы бір сайлау науқаны есік қағып тұр… Бірақ бұл жолы бұрынғы «ертегілердің» бірі де айтылмауда. Керісінше, жағдай одан әрі қиын болады дейді… Ендеше биліктің көздеген басқа мақсаты бар шығар?..
Қазіргі заманда қазақ жұртының әлеммен қарым-қатынасы күрт артты. Осыдан туындайтын қоғамның даму қарқынының артуы мен өмірдің күрделенуі − қоғамдық сана мен мемлекет дамуын жаңа факторларға бейімдеуді талап етуде. Бірақ біздің қоғам мен мемлекеттің күйзелісті жағдайларды жиі бастан кешуі, ұлттық сананың ақындық формат шеңберінен шиырлап шыға алмай жүргенін, ал қоғамдық сананың күрделі философиялық конструкцияларға бара алмай отырғандығын айқын көрсетті.
Ендігі жерде жаңа өмірдің «жаңалығы» мемлекет пен қоғам, қоғам мен адам болмысының үйлесімділігін зерделеу. Олай болса, біздің алдымызда «қоғамның тұтас бейнесін конструкциялау арқылы қоғам мен мемлекет дамуының тұрақтылығына жол сілтейтін бірден-бір жолды табу» міндеті тұр десе болады. Ондай ілімді меңгеруге «ақынжанды» қазақ ұлтының мәдени-рухани болмысы даяр. Оны ширек ғасыр бойы өзін де, халқын да жұбатып келген билік білмейді емес – біледі.
Ал халық ше? Ол «ертегішіл» билігінің өзгеретініне сене ме, әлде шынайы мемлекетшіл-халықшыл билік болуын талап ете ме? Оны уақыт көрсетеді.
(«Қазақия» газеті, №8, 25 ақпан, 2015 ж. Мақала түпнұсқадан өңделіп басылды)
Әбдірашит БӘКІРҰЛЫ
Айтпақшы
Қоғамда қалау
БАР МА?
«Қазақстан билігіне президенттік сайлауды кезекті рет неге кезектен тыс жариялау қажеттігі туды деп ойлайсыз?» деген сауал туғанда, әуелі «Қазақстан билігі» дегенді нақтылап алайық. Біздегі билік өркениетті елдердегідей үш тармаққа бөлінгенімен, ол тек президенттік биліктің қолында. Біздегі президенттік билікті классикалық тұрғыда түсінуге болмайды, бізде ол сол лауазым иесінің жеке меншігінде, яғни биліктің барлық тармағы бір адамның қолында. Сондықтан президенттік сайлау туралы ұсынысты Қазақстан халқы Ассамблеясы жасады дегенді – оның төрағасы, яғни президент жасады деп түсінгеніміз дұрыс. Өйткені мұндай өте жауапты саяси мәселені Конституцияда белгіленген мерзімінен бұрын өткізу жайлы ұсынысты Ассамблеяның орынбасары төрағаның келісімінсіз аузын аша да алмас еді.
Сол сияқты Ассамблеяның ұсынысын парламент мәжілісі мен сенаты және басқа қоғамдық ұйымдар қолдады дегенді де оларға президент тарапынан тиісті тапсырма берілді деп қабылдау керек.
Ал кезектен тыс өзін сайлатып алу ол кісіге неге керек болып отыр? Өйткені бұған дейінгі сайлаулардағы алған адам таңғаларлық жетістіктерінің қолдан жасалғанын, халықтың шынайы сүйіспеншілігінің көрсеткіші емес екенін өзі біледі. Сондықтан жасы 75-ке аяқ басқанда, өзі 27 жылдан бері «қарышты қадаммен» жеткізгелі тұрған экономикалық дамуының келесі жылы дағдарысқа ұшырайтынын сезгендіктен, 2016 жылдың желтоқсанында өтетін сайлауды, әрине, биыл өткізені ол үшін өте тиімді. Басқару бағытына да, сайлау көрсеткіштеріне де сенімді болса, Конституцияны қолжаулық қылып, сайлау сайын өзгерте берудің ол кісіге де керегі болмас еді.
Ал енді демократиялық оппозиция мен тәуелсіз азаматтар тарапынан президенттік сайлауға түсу қажет пе? Қажет болса, сіз кімдердің үміткер болғанын қалар едіңіз? Бұл да қоғам үшін ойланатын сұрақтар.
Мәселен, биліктің жақсы екенін насихаттауға, айналасындағы альтернатива үшін түсіп жүргендерді байытуға бола жұрттың мазасын алып, қаржысын шашып, сайлау жасап қажеті бар ма? Мүмкін болса, сайлауды қолдап жатқан шуылдақтардың көкейіндегі кісінің өкілеттігін созу үшін, референдум өткізе салған дұрыс болмас па еді? Мұндай жағдайда ең болмаса дағдарыс кезінде қаржыны үнемдер едік.
Ал егер ақыр аяғы сайлау өтетін болса, онда мемлекеттік тіркеуден өткен ресми партиялардың ішінде ЖДСП-дан басқа саяси ұйым тағы жоқ. Сондықтан қоғам осы партия ұсынған үміткерді қолдағаны дұрыс шығар…
Сәдуақас АҢСАТ,
қоғам қайраткері