«Общественная позиция»
(проект «DAT» № 47 (271) от 25 декабря 2014 г.
Жылданжылға созылған жоба
Ақорда билігі дүркіретіп, қыруар қаржыны судай шашып, Астана салып жатыр. ЭКСПО17 көрмесі де – қыруар қаржыны қажет ететін ғаламдық жоба. Ал дәл осы кезде сол Астанадан 15 шақырым жердегі ауылда ішерге ауыз су жоқ. Миллиондаған тонна мұнай өндіріп жатқан Атырау облысының 40 пайызы Жайықтың ағын суын тазаламай ішуге мәжбүр. Бұл екі арада біздің ел әлемнің дамыған 30 елінің қатарына кіруге кетіп бара жатыр…
Адам өмірінде судың қаншалықты маңызды екенін сөз етудің қажеті жоқ. Бірақ бүгінгідей экологиялық апаты мен қаупі мол заманда су атаулының бәрі бірдей пайдалы деуге тағы да болмайды. Дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымының анықтауы бойынша, ауру атаулының 85 пайызы судан болады екен. Сөйтіп, сапасыз судың зардабынан жер бетінде әр 8 секунд сайын 1 адам қайтыс болатын көрінеді…
Әдетте суды қайнатып ішкен жөн дейді. Бірақ бүгін белгілі болғандай, суды қайнатқан күннің өзінде де, ол аса таза болмайды екен. Айталық, 25 жыл ішінде біз 109 келі хлор, 25 келі нитрат, 500 грамм қалайы, 3 келі темір, 1 литр мұнай өнімдерін сумен қоса ішетініміз анықталған.
Ал су көзі ластанған болса ше?
Онда судан келетін зиянның қаншалықты екенін ойлап көріңіз?! Демек, судың таза болуы адам үшін бірінші кезезкте аса маңызды және аса қажет. Ал біз күнде қандай су ішіп жүрміз?
Қазақстанда 7 мыңнан астам елді мекен бар деп есептеледі. Мұның жартысынан астамы, нақтырақ айтқанда, 3 849ы ауыз су азабын тартып отыр. Олар кез келген су көзін пайдалануға мәжбүр. Демек, олар адам ағзасына пайдасынан гөрізияны басым су ішіп отырмағанына кепілдік жоқ! Сөздің реті келгенде айта кету керек, біздің елде судың зияндылығынан денсаулығына зақым келгендердің, не қайтыс болғандардың статистикасы жүргізілмейді.
7 мыңнан астам елді мекеннің 4 мыңға жуығы ауыз сумен қамтылмаған болса, халықтың тең жарымы ауыз суға жарымай отыр, тіпті, жарамсыз су ішіп, өз денсаулықтарына зиян келтіруге мәжбүр деген сөз.
Ресми мәлімет бойынша да, сапалы сумен қамтылған елді мекендер 41 пайызды ғана құрайды. Ал өзге 60%ға жуық көрсеткішті – күрделі жөндеуді қажет ететін инфрақұрылымдар, оның ішінде жөнделуге тиіс 66% (!) су құбырлары жүйесі құрайды.
Бір ғана ауыз судың айналасында неге осыншама қиындық туындаған? Ауыз су бағдарламасы алғаш жасалған сонау 2002 жылдан бері қанша премьерминистр ауысса да, ауыз су проблемасы неге сол күйінде қалуда? Алғаш 195 миллиард теңге жұмсалған «Ауыз су», одан кейін 2011–2016 жылдарға арналып, тағы да қыруар қаржы бөлінген «Ақбұлақ» бағдарламалары неге іске аспай қалды? Ал жаңадан – 2020 жылға дейін жасалған ауыз су бағдарламасының тағдыры, яғни адамдардың денсаулық қауіпсіздігі жақын болашақта қандай болмақ?
Үкімет бұл сұрақтарды білмей отырған жоқ. Бірақ ол өз кезегінде бар кінәні жергілікті әкімдіктерге аударады! Үкіметтің айтуы бойынша, су құбырын жүргізу үшін 8 мыңдай мекеме жұмыс істеуі қажет болса, жергілікті әкімдік 12 мың мекемеге лицензия берген! Олардың арасында тіпті су құбырын бұрынсоңды жүргізіп көрмегендері де бар! Бұл дегеніңіз – кәдімгі сыбайлас жемқорлықтың үлгісі! Жемқорлық қоғамның түбіне қалай жегі құрттай жетсе, сіз бен біздің денсаулығымызға да, яғни қарапайым халықтың өміріне осылайша қол салғанын ойлаған кезде шашыңыздың тік тұратыны рас!
Бүгін белгілі болғандай, Қазақстан бойынша су жүргізудің өзіндік жүйесі әлі күнге жасалмаған. Іске қосылған су құбырларының сапасыздығы немесе құбырдан шыққан судың ішуге жарамсыз болуы, қыруар қаржының құмға сіңген судай жоғалуы жаттанды жырға айналды.
Мұнан өзге, ауыз суға қатысты жемқорлықтың түрлі айлатәсілдері өз алдына айтылатын әңгіме болса керек, Мәселен, бір аймақта «құрылыс материалдары қымбаттап кетті» деп, құбыр жүргізу ісіне тіпті қол тигізбеген. Сонда республикалық бюджеттен бөлінген қаржыны олардың қайда жұмсағаны неге анықталмаған? Ал ауыз су бағдарламасына енгізіліп, жоспары жасалса да, 2 мыңнан аса ауылға су құбыры тартылмаған! «Тартылды» деген жерлерде құбырлар іске уақтылы қосылмаған, қосылған күнде сапасы сын көтермеген! Ең соңында су кермек татып, ішуге жарамсыз болып, халық өз қаржысына салынған құбырдан су іше алмай, сергелдеңге ұшыраған!
Мәселен, ОҚО Сарыағаш аудандық прокуратурасы «Ауыз су» және «Ақбұлақ» бағдарламалары бойынша атқарылған жұмыстардың тиімділігі мен заңдылығына және бюджеттен бөлінген қаржылардың мақсатты жұмсалуына тексеру жүргізген. «Ауыз су» бағдарламасы аясында 2010 жылы аудан бойынша 8 елді мекендегі – Жолбасшы, Ақжар, Біртілек, Көлтоған, Тасқұдық, Шайхана, Аманкелді және 28 гвардияшылар ауылдарында салынған су құбырларының суы ішуге жарамсыз екені анықталған. Жұмсалған қаржы көлемі – 586 миллион теңге, ал халық таза су тұтына алмай отыр.
Тек, 2013 жылы ғана аудан әкімдігі Жолбасшы, Ақжар, Шайхана, Аманкелді, Біртілек ауылдарын таза сумен қамтамасыз ету мақсатында, республикалық бюджеттен қаржыға қосымша, 40 миллион теңге көлемінде қаражат бөлген. Бірақ соның өзінде үш ауыл әлі де ауыз судан қағылып тұр.
Алғашқы бағдарлама діттеген жеріне жетпей омақасқан соң, 2010–2016 жылдарға, мұнан соң 2020 жылға дейін жоспарланған, «Ақбұлақ» атты жаңа бағдарламаның тұсауы кесілді. Бұл бағдарламаның да айтары сол баяғы көрсеткіш, тіпті одан да көтеріңкі: 2020 жылға дейін бұл бағдарламаға бөлінген қаржы ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кетпесе, қала халқының 100%, ауыл халқының 80%ын таза ауыз сумен қамтамасыз ететін болады. Кезінде 80 және 100 пайыз туралы сол тұста премьерминистр болған Даниал Ахметов те айтқан болатын!
25 жыл ішінде біз 109 келі хлор, 25 келі нитрат, 500 грамм қалайы, 3 келі темір, 1 литр мұнай өнімдерін сумен қоса ішетініміз анықталған.
Дегенмен, «үмітсіз – шайтан» дегендей, бүгін қоғам 2016–2020 жылдарға арналған су бағдарламасына үмітпен қарап отыр. Бірақ мұның да алаңдататын тұстары қазірдің өзінде аз емес.
Бүгінгі қоғам өзінің денсаулығына тікелей қатысы бар болғандықтан, қол қусырып қарап отырмауға шешім қабылдаған. Айталық «Ангел» қоғамдық бірлестігі «Ақбұлақ2020» мемлекеттік бағдарламасы бойынша, Алматы, Ақмола, Ақтөбе облыстарында «СоросҚазақстан» қорының қолдауымен мониторинг жүргізіп үлгерген.
Жобаның мақсаты таза су үшін қоғамды, халықты біріктіру болғандықтан, олар халықтың арасында сауалнама жүргізіп, анкета таратқан. Мұнан өзге арнайы сенім телефонын жариялап, адамдардың арызшағымдарын тіркеген. Бейнежазбалар арқылы су құбыры құрылыстарының қаншалықты сапалы жүргізіліп жатқанын бақылаған.
«Жергілікті тұрғындардың белсенділігінің арқасында, бағдарламаның қалай орындалып жатқанына қатысты жергілікті атқарушы органдар мен мердігерлік мекемелер арасында өзара келіссөздер жүргізіліп, бұл іс қоғам тарапынан бақылауға алына бастады», – дейді «Ангел» жетекшісі Людмила Петрова.
Қоғамдық ұйым анықтағандай, Алматы облысының тұрғындары үшін су құбырын жүргізу бағасы тым жоғары екені белгілі болған. Ал Ақмола облысына қарасты Жақсы ауданы, Запорожье ауылының тұрғындары су құбыры құрылысының 2012 жылы басталып, әлі аяқталмай тұрғанын хабарлаған. Қазір бұл елді мекенде қазылған ор атаулы ашық қалып, бір көшеден екінші көшеге өту қыстың көзі қырауда тіпті қиындап кеткен.
Қоғамның қолдауына сүйенген мұндай мониторинг 2012–13 жылдары Ақмола және Шығыс Қазақстан облыстарында жүргізілген.
Халық тарапынан мұндай бақылау мен белсенділік өте қажет. Себебі ауыз суға аз қаржы бөлінбейтінін халық та біліп қалған. Мәселен, тек 2014 жылы ауыз су жүйесін жақсарту үшін Ақмола облысына 3 миллион теңгеге жуық қаржы бөлінсе, Алматы облысына 3,5 миллион теңге қаржы бөлінген. Ақтөбе облысы бойынша 15 нысанды іске қосу үшін де 3 миллион теңгеге жуық қаржы жұмсау белгіленіпті.
Мұнан өзге, Қаржы министрi Болат Жәмiшевтiң айтуынша, «Ақбұлақ» бағдарламасын даярлау кезiнде оны толық жүзеге асыру үшін мемлекеттiк органдар арқылы жыл сайын 60 миллиард теңгеден бөлуге шешім қабылданған. Ал мәжіліс депутаттары болса, 2011 жылдан бастап мұны 70,5 миллиард теңгеге ұлғайту туралы ұсыныс енгізіпті… Бірақ соңғы үш жылда елдегі ауыз суға қатысты не өзгерді?!
«Аузы күйген үріп ішеді» дегендей, депутаттар тарапынан жасалған ұсыныстың шын мәнінде «халықтық» екеніне халықтың сенімдері аз. Себебі ауыз судың азабын жылдар бойы тартып отырған бүгінгі халықты ауыз судың зәрулігінен гөрі: «Бөлінген қаржы өз мақсатына жұмсала ма, жоқ па?» деген сұрақ бірінші кезекте мазалайтын болған.
Ал енді, үкiметтiң уәдесiне сенсек, «Ақбұлақ» бағдарламасы – ауылдық жерлердегі су жүйесін де орталықтандыратын болады, яғни су әр отбасына, әр үйге жеткізіледі деген сөз! Су есептегiш құралдары ауылға да орнатылмақшы! Бұрынғыдай емес, су құбырын жүргізу үшін, жерасты сулары зерттелмекші. Ауыз суға қатысты лауазымды тұлғалар аузынан айтылған мұндай жоспар кімнің болса да құлағына майдай жағары анық. Сөйтсе де, қуана қоятындай сенім де, себеп те жоқ.
Егер бағдарламаның орындалуы екі кезеңге бөлінетінін, оның бірінші кезеңі 2011–2015 жылдарды қамтитынын ескерсек, әзірге шалғай жатқан ауылдарға орталықтандырылған су жүйесі орнатылыпты деген ақпаратты әлі естімеппіз. Сонда алдағы 2016–2020 жылдары ауылдың 80, қаланың 100 пайыз халқы таза суға қол жеткізеді дегенге сену – қиындау болып шығады. Сонау 2002 жылдан бастап, бүгінге дейін алынбай келе жатқан «су қамалы» соңғы 4–5 жылда қалайша тез «құлайды», сөйтіп ауыз су туралы арманымыз қалай орындала қалады екен десеңізші?!
Оның үстіне, «Ақбұлақ» бағдарламасын орындау бірнеше министрлікке жүктелгенін айтқан жөн. Олар – Ауыл шаруашылығы министрлігі мен Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі, сонан кейін Қаржы, Экономикалық даму және сауда министрлiгі. Ал таза сумен қамтамасыз етілетіндердің тізімін Қазақстан Республикасының ауыз сумен қамту жұмыстарын үйлестiру жөнiндегi ведомствоаралық комиссиясы бекітеді. Осы ретте алдажалда ауыз суға қатысты жемқорлық тарихы қайталанар болса, ол үшін кім нақты жауапты болатынын үкімет те түсін түстеп айта қоймады. Есесіне үкімет «Ауыз су» бағдарламасы мен «Ақбұлақ» бағдарламасының арасындағы айырмашылық – мемлекеттiк органдар жұмысының өзара осылайша үйлестірілгенінде екенін атап көрсетті.
Яғни, бар өзгеріс әзірге осы ғана. Өзгермеген нәрсе – үкіметтің кезекті рет үйіптөгіп уәде бергені және халықтың таза ауыз суға деген қажеттілігін танытатын пайыздық көрсеткіштердің жылдар бойы еш төмендемей, өзгеріссіз тұрғаны…
Бүгінде су – Қазақстанның сыртқы саясатында басты мәселенің бірі болып тұрғанда, ішкі су көздерін пайдаланудағы жауапсыздық пен бұл саладағы жемқорлық қарымқатынас ұлттық қауіпсіздік деңгейіндегі мәселе екені даусыз.
Гүлмира ТОЙБОЛДИНА,
«D»
Врезка
