Сұлтанхан Аққұлұлы: Тоқаев – мемлекет басшысы, ӨЗІНЕ ТӘУЕЛДІ парламент оған қажет емес…

• Елде кезек­ті кезексіз сай­лау науқа­ны бастал­ды. Қалай десек те, пар­ла­мент мәжілісінің 30 пай­ы­зы можа­ри­тар­лық жүйе бой­ын­ша сай­ла­ну мүм­кін­ді­гі қоға­мға жаңа­ша сер­піліс бер­генін мой­ын­дау керек. Қазір­дің өзін­де жеке ман­дат­ты округ­тар бой­ын­ша ұсы­ны­лып жатқан үміт­кер­лер­дің легі күшті болып тұр. Сон­дай үміт­кер­лер­дің бірі – Ала­шта­ну­шы ғалым, тарих­шы-пуб­ли­цист, тәу­ел­сіз тұлға­лы аза­мат Сұл­тан­хан Аққұлұлын бүгін­гі «ДАТ» айда­ры­ның аясын­да сұх­бат­та­суға шақы­рған едік.

– Сұл­тан­хан мыр­за, пар­ла­мент­тік сай­ла­у­ға үміт­кер ретін­де қаты­суға ықы­лас біл­дір­ген екен­сіз, әбден құп­тар­лық шешім! Сіз сияқты ұлт­жан­ды, білік­ті ғалым, табан­ды аза­мат­тың мәжілі­сте депу­тат болға­ны, басқа­сын былай қой­ған­да, «Жаңа Қаза­қстан» иде­я­сы­на үндес келеріне дау жоқ. Деген­мен, бұрын­да­ры қоғам­дық-сая­си өмір­ден гөрі, Алаш жолын зерт­те­уді мұрат еткен ғалым жігіт­тің сай­ла­у­ға түсуіне түрт­кі болған жағ­да­ят­тың мән-жайы не болды?

– Мен жақын­да Facebook әле­умет­тік желісін­де өзім­нің пар­ла­мент­тік сай­ла­у­ға бір ман­дат­ты округ­тан үміт­кер ретін­де түсетін ниетім­ді біл­дір­генім­де, пікір жазған­дар­дың бірі: «Алаш тақы­ры­бын зерт­те­уді тастап кетесіз бе?» деп алаң­да­у­шы­лық біл­дір­ді. Шынын айтқан­да, биыл осы наурыз айын­да менің Алаш тақы­ры­бын зерт­тей бастаға­ны­ма 32 жыл тола­ды екен. Әрине, 32 жыл­дың ішін­де бір қыз­мет­те жүр­дім деп айт­пай­мын, өйт­кені ара­сын­да жур­на­ли­сти­ка­да бас-аяғы 15 жыл­дай істе­генім бар. 1997–2000 жыл­да­ры «Азаттық» радио­сын­да Аста­на­дағы бюро­сы­ның дирек­то­ры, тіл­шісі бол­дым. Одан кей­ін 10 айдай уақыт Аста­на қала­сы әкі­мінің Бас­пасөз қыз­метін басқар­дым, «Қаза­қстан-Заман» газетінің Аста­на­дағы мен­шік­ті тіл­шісі бол­дым. Кей­ін­нен өзіңіз жақ­сы білетін­дей, «Азаттық» радио­сы­ның Пра­га­дағы (Чехия) орта­лық кең­сесін­де біраз жыл қыз­мет атқар­дым. Бірақ басқа қан­дай жұмыс атқар­сам да, мен Алаш тақы­ры­бын ешқа­шан тастаған емеспін.

– Есім­де, жаңыл­ма­сам, 2010 жылы Әли­хан Бөкей­ханұлы­ның тұңғыш толық шығар­ма­лар жинағы­ның үш томын Пра­га­да жүріп құра­с­ты­рып, жары­ққа шығарған едіңіз…

– Иә, ол жинақтың тұса­у­ке­серін кей­ін Алма­ты қала­сын­да өткіз­ген едім. 2012 жылы қалған жеті томы­ның тұса­у­ке­серін өткіздім. Одан кей­ін Алаш тақы­ры­бы­на қай­та ора­лып, қазір «Алаш» ғылы­ми-зерт­теу инсти­ту­ты­ның дирек­то­ры мін­детін атқа­рып келе жатқа­ны­ма биыл тура 10 жыл бола­ды екен.

Соны­мен, алда-жал­да депу­тат­ты­ққа бар­сам да, мен Алаш тақы­ры­бын тастап кет­пей­мін. Бірін­ші­ден, Алаш тақы­ры­бы толық, терең, жан-жақты зерт­тел­ді деп айтуға әлі ерте. Өйт­кені осы­ған дей­ін Ала­шты тұңғыш зерт­те­ген ғалым­дар­дың ішін­де, әсіре­се кеңес дәуірі­нен бері жаман мұра болып қалған тарих­шы­ла­ры­мыз бар, олар өзі­міздің төл тарихы­мы­зды әлі де кеңе­стік, тар және жалған көзқа­рас­пен зерт­теп, «Алаш рес­пуб­ли­ка­сы болған жоқ, Алаш өкі­меті ғана бол­ды» деп, көз көріп, құлақ есті­ме­ген бір дақ­пырт тұжы­рым жасап жүр. Сол себеп­ті бұл тақы­рып­ты әлі де зерт­те­ушілер­дің ара­сын­да заң­гер­лер, сая­сат­та­ну­шы­лар, тағы басқа да гума­ни­тар­лық ғылым­ның ғалым­да­рын жұмыл­ды­рып, терең және жан-жақты зерт­теу қажет болып отыр, әрі сол жұмыс атқа­ры­лып та жатыр.

Мен депу­тат болып сай­ланған күн­де де бұл тақы­рып, әрине, еске­русіз қал­май­ды. Биыл, Алла жаз­са, осы­дан 5 жыл бұрын 15 том болып басы­лып шыққан Әли­хан Бөкей­хан­ның шығар­ма­ла­рын тағы да 1 том­мен толы­қты­рып, екі­ге бөліп, шама­мен 30–33 том­дық толық шығар­ма­лар жинағын бас­паға дай­ын­дап жатқан жай­ы­мыз бар. Алаш тақы­ры­бы менің жүре­гім­де, тағы бір моно­гра­фия жазып шығам деген жос­па­рым бар.

Депу­тат­ты­ққа түсіп оты­руым­ның мән-жайы да осы тақы­ры­пқа сая­ды – біз Ала­штың мұра­сы­на негіз­дел­ген ұлт­тық мем­ле­кет құруы­мыз керек. Түп­теп кел­ген­де, егер депу­тат бола қал­сам, ман­дат­тың мүм­кін­ді­гін де осы мақ­сатқа жұмыл­ды­ру ойым­да бар.

– Егер сіз түсіп жатқан бір ман­дат­ты округ­тар­дан пар­ла­мент­ке кемін­де 10–15 тәу­ел­сіз депу­тат келіп, олар мәжілі­сте «Халы­қтық фрак­ция» құра­тын бол­са, билік басын­дағы сая­сатқа «жан біте­ді», оның қыз­мет-қары­мы­на жаңа қан жүгіреді деген пікір­ге қосы­лар ма едіңіз?

– Егер бір ман­дат­ты округ­тар­дан кем деген­де 10–15 тәу­ел­сіз депу­тат сай­ла­нып жат­са, онда шынын­да да мәжілі­сте бас бірік­тіріп, бір жаға­дан бас, бір жең­нен қол шыға­рып, жұмыс жүр­гізу­ге жағ­дай туар еді. Онда олар өза­ра «Халық фрак­ци­я­сын» құрып, халы­қтың айтыл­май кел­ген, билік­тің оған құлақ аспай кел­ген талай мәсе­ле­лері пар­ла­мент мін­берінің күн тәр­тібіне шыға­ры даусыз.

Ал керісін­ше, билік басын­дағы неме­се билік­ке жақын, билік­тің қолы­нан жем жеп үйрен­ген тұлға­лар депу­тат­ты­ққа өтетін бол­са, пар­ла­мент­ке жан бітуі екіта­лай. Ондай пар­ла­мент атқа­ру­шы билік­тің не айтқа­нын түгел орын­дап, пре­зи­дент әкім­шілі­гінің нота­ри­ал­дық заң бөлі­мі болып қала береді.

Бүгін­гі бір ман­дат­ты округ­тар арқы­лы депу­тат сай­лау мүм­кін­ді­гі қоға­мға біраз сер­піліс бер­ген сияқты. Халы­қтың сай­ла­у­ға деген, бұған дей­ін «өліп қалған» қызы­ғу­шы­лы­ғы қай­та­дан оян­ды. Енді 10–15, тіп­ті 20 тәу­ел­сіз депу­тат өтіп жат­са, бұл пар­ла­мен­ті­міз нағыз шынайы пар­ла­мент деген атқа ие бола­ды деген үмітім бар.

– Сай­ла­удан кей­ін құры­ла­тын жаңа пар­ла­мент­тің тари­хи мис­си­я­сын сіз алдын ала қалай бағам­дап берер едіңіз?

– Егер өзім депу­тат болып жатқан бол­сам, әрине, өзім­мен үзең­гілес жігіт­тер­мен бір­ге Қаза­қстан­ның шынайы пар­ла­мент­тік рес­пуб­ли­ка болуы­на бар күшім­ді салар едім. Бірін­ші­ден, пар­ла­мент­тік жүйе бол­май, біздің атқа­ру­шы үкі­мет қана емес, «Самұрық-Қазы­на» әле­умет қоры да пар­ла­мент­тің алдын­да есеп­ті бол­май және оған қоса сөз бостан­ды­ғы­на толық кепіл­дік бер­мей, біз жемқор­лы­қты ешқа­шан жеңе алмай­мыз. Және елі­міз­де­гі ақпа­рат құрал­да­ры тура­лы заң­ды қай­та қарау керек. Ол заң­да біз айтар­лы­қтай либе­ри­за­ция (ыры­қтан­ды­ру) жаса­уы­мыз керек.

Оған қоса, бүкіл «мем­ле­кет­тік» деген ата­уы бар ақпа­рат құрал­да­ры­ның басым көп­шілі­гін, «Қаза­қстан» ұлт­тық теле­ар­на­сы­нан басқа бар­лық БАҚ-ты, оның ішін­де бас­па құрал­да­рын, мәсе­лен, «Еге­мен Қаза­қстан», «Каз­прав­да» газет­терін, әрбір облыс және Алма­ты, Шым­кент, Аста­на сияқты рес­пуб­ли­ка­лық қала­ла­рын­дағы әкім­дер­дің «Аста­на ақша­мы», «Алма­ты ақша­мы» секіл­ді газет­терінің бар­лы­ғын жеке­ше­лен­діріп, еркін нарық кеңісті­гіне жібе­ру керек.

 Ал оның орны­на, мәсе­лен, «Хабар» теле­ар­на­сы сияқты негіз­де қоғам­дық теле­ди­дар аша­тын уақыт кел­ді. Менің пар­ла­мент­те көте­ретін негіз­гі иде­я­ла­рым осы болмақ.

Қаза­қстан жаңа пар­ла­мент­тік жүй­е­ге өтпей­ін­ше, қазір­гі пре­зи­ден­ті­міз Қасым-Жомарт Тоқа­ев­тың «қуат­ты пре­зи­дент, ықпал­ды пар­ла­мент және есеп беретін үкі­мет» деген баста­ма­сы жәй құр бос сөз болып қалады.

Есеп бер­ген­де, кім­нің алдын­да есеп береді? Пре­зи­дент­тің бе? Пар­ла­мент­тің бе? Пар­ла­мент­тің алдын­да есеп беретін­дей мүм­кін­дік біздің Кон­сти­ту­ци­яда қарал­маған. Жарай­ды, пре­зи­дент бүкіл­ха­лы­қтық сай­ла­уда 7 жылға сай­лан­сын, бірақ үкі­мет­ті жасақтау мүм­кін­ді­гі пар­ла­мент­тік сай­ла­уда жетістік­ке жет­кен жеке пар­ти­я­ның неме­се пар­ти­я­лар коа­ли­ци­я­сы­ның (одағы) құзіретін­де болуы тиіс. Әрі сол үкі­мет жұмысы­на кірі­сер­ден бұрын, пар­ла­мент­тің алдын­да өзінің іс-қимыл бағ­дар­ла­ма­сын бекітуі керек. Әрбір министр өзінің алдағы жұмысын атқа­рар­да, қан­дай тақы­ры­пқа, қан­дай мәсе­ле­ге ден қоя­ты­нын пар­ла­мент алдын­да дәлел­де­уі керек.

Міне, сон­да ғана біз елі­мізді жау­лап алған жемқор­лы­қтың сағын сын­ды­ра­мыз, түп-тамы­ры­мен жоя­мыз. Әрине, кез кел­ген мем­ле­кет­те жемқор­лы­қты 100 пай­ыз жою – бұл адам­зат қоға­мын­да мүм­кін емес. Сол мерездің басым бөлі­гін пар­ла­мент­тік жүй­е­ге өту және сөз бостан­ды­ғы­на кепіл­дік беру арқы­лы жою мақ­са­ты­на жетеміз.

– Айт­пақ­шы, бұл жаңа депу­тат­тар кор­пу­сы толы­қтай тоқа­ев­тық пар­ла­мент бола­ды деген сарап­шы­лар пікіріне қаты­сты не айтар едіңіз?

– Негізі, өткен жел­тоқ­сан айын­да Тоқа­ев мыр­за кезек­тен тыс сай­ла­уда 7 жыл­дық құзірет мерзі­міне өтіп алды. Енді мем­ле­кет бас­шы­сы­на пар­ла­мент­тің 100% қол­да­уы онша қажет емес. Сон­ды­қтан Тоқа­евқа «өз пар­ла­мен­ті» деген­нің қажеті қан­ша? Өйт­кені ол – пре­зи­дент, мем­ле­кет бас­шы­сы, ол заң жоба­сын ұсы­нуы мүм­кін, бірақ қабыл­да­май­ды. Пар­ла­мент­ке тап­сыр­ма бер­се, пар­ла­мент онсыз да пре­зи­дент ұсы­нған заң­ды тал­дап, пысы­қтап, қабыл­да­уға міндетті.

Негізі­нен, Қаза­қстан пар­ла­мент­тік мем­ле­кет болуға тиіс. Мыса­лы, 1995 жылы қабыл­данған қазір­гі Кон­сти­ту­ци­я­мы­зға дей­ін Қаза­қстан негізі­нен пар­ла­мент­тік рес­пуб­ли­ка бола­тын. Өйт­кені ол кез­де­гі бүкіл халық сай­лаған пре­зи­дент­тің өзі де пар­ла­мент­тің бата­сын­сыз, келісі­мін­сіз, Жоғарғы Кеңе­стің мақұл­да­уын­сыз ешқан­дай шешім қабыл­дай алмай­тын. Оның ішін­де, есіңіз­де бол­са, ел аста­на­сын Алма­ты қала­сы­нан Ақмо­лаға көші­ру тура­лы ұсы­ныс 1994 жылғы Жоғарғы Кеңе­стің мақұл­да­уы­мен ғана 1997 жылы жүзе­ге асты.

Сол сияқты пре­зи­дент бүкіл халы­қтық сай­ла­уда пар­ла­мент­тің бата­сын­сыз тәу­ел­сіз пре­зи­дент болып сай­лан­сын, оған ешбір дау жоқ. Ондай жағ­дай­да пре­зи­дент – ол мем­ле­кет бас­шы­сы және Ұлт­тық Қару­лы Күш­тері­міздің жоғарғы Бас қол­бас­шы­сы бол­сын, мүм­кін, оған Ұлт­тық қауіп­сіздік коми­тетін де тіке­лей бағын­ды­руға болар. Басқа­ша жағ­дай­да үкі­мет­ті пар­ла­мент неме­се сай­ла­уда жеңіс­ке жет­кен жеке пар­тия неме­се пар­ти­я­лар­дың одағы жасақтай­тын бол­са, ол пар­ла­мент пре­зи­дент­тің алдын­да емес, нақ пар­ла­мент­тің алдын­да есеп беретін бол­са, шынайы мем­ле­кет­ке айналамыз.

Біз сияқты уни­тар­лық мем­ле­кет­ке бір ғана пала­та­лы Ұлт­тық пар­ла­мент керек, ұлт­тық мәжіліс керек. Ол пар­ла­мент­ке Тоқа­ев­тың қол­да­уы тіп­ті керек емес. Қажет бол­са, пар­ла­мент депу­тат­та­ры­ның 51 пай­ы­зы пре­зи­дент­ті қол­дап отыр­са, оған сол да жетіп арты­ла­ды. Сон­ды­қтан алдағы пар­ла­мент сай­ла­у­ын­да жап­пай қол­да­уға ие болу үшін, пре­зи­дент­тің, әкім­дер­дің ара­ла­суы­на еш негіз жоқ. Ал бүгін­де пар­ла­мент­те қай пар­тия қан­ша орын ала­ты­ны сай­лау бары­сын­да халы­қтың дау­сы­мен емес, Ақор­да­ның тыныш, жылы каби­нетін­де шешіледі. Бұл қазір­гі өмірі­міздің ащы да бол­са ақиқаты.

– Жал­пы, Сұл­те­ке, сіз пре­зи­дент Тоқа­ев­тың сая­са­ты­на қаты­сты қан­дай пози­ци­яда тұра­сыз – оңшыл, сол­шыл неме­се қақ орта­да? Оның қан­дай баста­ма­сы көңіліңіз­ге қона­ды, қай­сысы халы­қтық қисы­нға қай­шы деп ойлайсыз?

– Қазір­гі пре­зи­ден­ті­міз Қасым-Жомарт Тоқа­ев­тың сая­са­ты­на қаты­сты ұста­ны­мым бой­ын­ша тоқе­тер тұжы­рым жаса­уға асы­ққым кел­мей­ді. Өйт­кені Тоқа­ев өткен үш жыл­дың ішін­де көңіл көн­ші­тер тама­ша баста­ма­ла­ры мен иде­я­ла­рын айт­ты, бірақ олар­дың іске асып жатқа­ны некен-саяқ. Сон­ды­қтан Тоқа­ев­тың сая­са­ты­на әзір­ше баға беру­ден кіш­кене кідіріп тұр­мын, асы­ққым келмейді.

Әзір­ге Тоқа­ев­тың аузы­нан көбі­не­се уәде­лер мен декла­ра­ци­я­лар ғана естіп отыр­мын, бірақ олар­дың нақты іске асқа­нын көре алма­дым, сон­ды­қтан қазір оның сая­са­ты­на көңілім көн­ші­мей­ді, ол – рас.

– Ал Тоқа­ев мыр­за­ның билік құрған кезін­де болған­ды­қтан, Қаңтар қырғы­ны оның сая­си және ада­ми тарихын­да таң­ба болып қала­ды деген пікір­ге қан­дай алып-қоса­ры­ңыз бар?

– Қаңтар оқиға­сы – бұл қаза­қтың жүре­гін­де қаны сорға­лап тұрған ауыр жара­ның бірі. 1986 жылғы Жел­тоқ­сан көтерілісі, «Шаңы­рақ» оқиға­сы, Жаңаө­зен қырғы­ны – бұлар да жүре­гі­міз­ге түс­кен бір-бір таң­ба. Осы қан­ды қырғын­ның бәріне бұры­нғы пре­зи­дент Назар­ба­ев­тың тіке­лей қаты­сы бар. Мәс­ке­уден, Кремль­ден әскер сұратқан кім? Марқұм Рахат Әли­ев­тің кіта­бын оқи­тын бол­саңыз – оны нақты білесіз. Сон­ды­қтан, менің ойым­ша, Қаңтар қырғы­ны Тоқа­ев­тың тарихын­да таң­ба болып қала­ды. «Қан­ды­қол пре­зи­дент» деген жақ­сы ат емес, ауыр күнә. Бұл тек менің пікірім емес, бүкіл халық пен қоғам­ның сөзі. Алдағы 7 жыл­да ол осы «қан­ды» атын жуып-шая ала ма – оны уақыт көр­се­тер. Бірақ қалай болған­да да, Тоқа­ев үшін бұл күнәні жеңіл­де­тудің бір­ден-бір жолы – елде өзгеріс жасау, халы­қтың әле­умет­тік-тұр­мыстық аху­а­лын мей­лін­ше жақсарту.

– Дұрыс айта­сыз, бола­шақ қаза­қстан­дық қоғам­ның елесі елді кезіп жүр. Сіз қалай ойлай­сыз, біз ең алды­мен жат­пай-тұр­май Қаңтар қыл­мыс­кер­лерін аны­қтап, жазы­қты­лар­ды жаза­ла­уды науқанға айнал­ды­руы­мыз керек пе, жоқ әлде бұл істі кей­ін­ге қал­ды­ра тұрып, бірін­ші кезек­те күнәсін жууы тиіс Тоқа­ев­тың көме­гі­мен «Жаңа Қаза­қстан» құру қамы­на кірі­суі­міз керек пе? Осы екі таң­да­удың қай­сысы осы тари­хи кезең­де әлдеқай­да маңы­зды­рақ деп ойлайсыз?

– «Жаңа Қаза­қстан» деген­ге мен онша көңіл бөл­мей­мін. Бір кез­де, есіңіз­де бол­са, біз «Екін­ші рес­пуб­ли­ка» дедік, оны­мен де келі­су­ге бол­май­ды. Өйт­кені біз қазір «Жаңа Қаза­қстан» құра­тын бол­сақ, ол екін­ші емес, бесін­ші рес­пуб­ли­ка бола­ды. «Екін­ші рес­пуб­ли­ка» деушілер тарих­тан тіп­ті бей­ха­бар екенін көр­сетіп отыр.

Алғаш 1917 жыл­дың 12 жел­тоқ­са­нын­да екін­ші жал­пы қазақ-қырғыз құры­л­тай­ын­да құры­лған Алаш рес­пуб­ли­ка­сы – бұл бірін­ші рес­пуб­ли­ка. 1920 жыл­дың 22 тамы­зын­да Кеңе­стік Қазақ Авто­но­ми­я­лық Рес­пуб­ли­ка­сы болып құрыл­ды – бұл екінші.

1936 жылы Одақ­тас Рес­пуб­ли­ка мәр­те­бесіне ие бол­дық – бұл үшін­ші рес­пуб­ли­ка. 1991 жылы біз тәу­ел­сіздік алдық – ол төр­тін­ші республика.

Ал енді жаңа рес­пуб­ли­ка, демо­кра­ти­я­лық, шынайы пар­ла­мент­тік рес­пуб­ли­ка құра­тын бол­сақ – бұл бесін­ші рес­пуб­ли­ка бола­ды. Ал Қаңтар мен «Жаңа Қаза­қстан» мәсе­лесінің қай­сысы маңы­зды­рақ деген­ге кел­сек, бұлар­дың кезек-кезек мерзі­мі жоқ. «Жаңа Қаза­қстан» құрып, эко­но­ми­ка, ден­са­улық, білім – қай сала­ны қай­та көтер­сек те, Қаңтар қыл­мысы мәсе­лесі қатар атқа­ры­луы тиіс. Бір маңы­зды істі кей­ін­ге қал­ды­рып, екін­шісіне кірі­сетіні­міз – ол баяғы пре­зи­ден­ті­міз айтқан­дай: алды­мен – эко­но­ми­ка, сосын – сая­сат дегенінің жәй ғана көз­бо­я­у­шы­лық түрі болады.

30 жыл­дық тәу­ел­сіздік­тің ішін­де қан­ша­ма қыл­мыс­кер билік басын­да отыр­ды. Ұлт­тық бюд­жеті­мізді, жері­міздің бүкіл бай­лы­ғын өздері тонаға­ны аздай, ит пен құсқа жем қылып, талан-тара­жға сал­ды. Міне, осы қыл­мыстар­дың бар­лы­ғын зерт­теп, оның ішін­де ұрланған 300 млрд дол­лар қара­жат, қол­ды болған іште­гі, сырт­тағы дүние-мүлік – бәрі елге қай­та­ры­лып, заң­да­сты­ры­луы тиіс. Және қыл­мыс­кер­лер заң­ды түр­де жаза­ла­нуы керек. Ол үшін пар­ла­мент­ке мей­лін­ше жаңа тұлға­лар, жаңа депу­тат­тар, көбірек еркін сөй­леп, пікірін ашық айта­тын жастар сай­ланға­ны жөн.

– Сұл­тан­хан мыр­за, біздің билік пен қоғам Алаш тарихын­да «ары­стар» мен «атты­рған­дар» тақы­ры­бын екі­ге ажы­ра­тып, неге сая­си баға бере алмай жүр деп ойлай­сыз? Ол үшін біз­ге қан­дай инстру­мен­та­рий керек – халы­қтық құры­л­тай, ғылы­ми-прак­ти­ка­лық кон­фе­рен­ция неме­се бір­тоға тұжы­рым жасай­тын қан­дай да бір басқа ресми жиын-құры­лым қажет пе?

– Бұл жер­де менің ойым ашық. Осы­дан 2 жыл бұрын пре­зи­дент­тің жар­лы­ғы­мен жап­пай қуғын-сүр­гін­дер мен ашар­шы­лық құр­бан­да­рын ақтау тура­лы Мем­ле­кет­тік комис­сия құры­лған­да, мен ол құры­лы­мға түбе­гей­лі қар­сы бол­дым және сол пікірім­нен айны­ма­дым. Себебі не?

Себебі – осы­ған дей­ін бүкіл Кеңес Одағы­ның неме­се соци­а­ли­стік лагерь құра­мын­да болған Шығыс Евро­па елдерін алай­ық. Шығыс Гер­ма­ния, Чехо­сло­ва­кия, Вен­грия, Поль­ша, Румы­ния, т.б. елдер­ді алсақ, олар 1989 жылғы Кеңес Одағы­ның ықпа­лы­нан шыға салы­сы­мен, КСРО-ның ықпа­лын­да болған бүкіл құпия құжат­та­ры­ның бәрін түгел­дей ешқан­дай комис­сия құр­май-ақ құпи­я­сыздан­ды­рып жібер­ді. Одан қоғам­ның бір­лі­гі бұзы­лған жоқ, бұл елдер­де ешқан­дай төң­керіс бол­ма­ды. Сол кез­де Кеңес Одағы­на неме­се соци­а­ли­стік-ком­му­ни­стік билік­ке қыз­мет еткен, билік­тің қол­шоқ­па­ры болған арнайы қыз­мет­кер­лер­дің ешқай­сысын қуда­лап, түр­ме­ге жауып, азаптаған жоқ. Бар­лы­ғын зей­нет­ке шыға­рып жібер­ді де, зей­не­тақы­сын төлеп, билік­ке қоғам­ның маң­дай­ал­ды, ілгері­шіл аза­мат­та­ры сай­лан­ды. Қазір ол мем­ле­кет­тер шеті­нен гүл­ден­ген, дамы­ған елдер­дің қата­рын­да, Евро­одақтың мүше­сіне айна­лып отыр. Сон­ды­қтан 1993 жылы сәуір айын­да олар жап­пай қуғын-сүр­гін құр­бан­да­ры мен ашар­шы­лық құр­бан­да­рын ақтау тура­лы заң қабылдаған.

Қазақ билі­гі «бір құма­лақ бір қарын май­ды шірі­те­ді» деген желе­умен жап­пай қуғын-сүр­гін құр­бан­да­ры мен олар­дың ұрпақта­рын ақтау тура­лы бүкіл заң­да бір ғана бап бол­ды. Ол бап бой­ын­ша, жап­пай қуғын-сүр­гін сая­са­ты­ның құжат­та­рын «тыны­шты­қты бұз­бау үшін қозға­уға бол­май­ды» деп жазылған.

Міне, сол бір ғана жол заң­ның бәрін осы күн­ге дей­ін теріс­ке шыға­рып кел­ді. Сол заң­ды аттап өту үшін, Мем­ле­кет­тік комис­сия құруға тура кел­ді. Негізін­де ол заң – 1993 жылы кеше­гі ком­му­ни­стік дәуір­ден қалған өңкей ком­му­нист шал­дар қабыл­даған заң, осы күн­ге дей­ін қай­та қаралған жоқ. Сол себеп­ті мем­ле­кет­тік комис­сия құруға тура келіп отыр. Шама­сы, «аты­лған­дар» мен «атқан­дар­дың» ара-жігі сол кез­де ашы­ла­тын шығар…

– Сұл­те­ке, осы сұх­бат­та менің сұрақта­рым­нан басқа тағы да қан­дай мәсе­ленің қозғалға­нын қалар едіңіз?

– Тағы бір қосар иде­ям бар. Мыса­лы, біз­де жап­пай қуғын-сүр­гін мен ашар­шы­лық құр­бан­да­рын еске алу­ды 31 мамы­рға бел­гіледік. Менің түсіні­гім бой­ын­ша, біз 1928–1933 жылғы қасақа­на қол­дан жасалған ашар­шы­лық құр­бан­да­рын еске алу­ды 31 мамы­рға қал­ды­рып, жап­пай қуғын-сүр­гін құр­бан­да­рын еске алу­ды 27 қыр­күй­ек­ке көшір­сек. Өйт­кені 1937 жыл­дың 27 қыр­күй­ек күні ұлт­тық Алаш рес­пуб­ли­ка­сы­ның тұңғыш пре­зи­ден­ті Әли­хан Бөкей­хан мен Кеңе­стік Халық комис­сар­лар төраға­сы болған, қазір­гі тіл­мен айтқан­да, пре­мьер-министр Нығ­мет Нұр­мақұлын, яғни Қазақ Ұлт­тық Рес­пуб­ли­ка­сы­ның бірін­ші бас­шы­ла­рын бір күн­де ату жаза­сы­на кесіп, оны қол­ма-қол жүзе­ге асы­рып, еке­уінің де сүй­ек­терін «Дон» зира­тын­да өртеп, күлін бір шұңқы­рға төге салған. Ол «НКВД»-ның іс қағаз­да­рын­да «нөмірі бірін­ші шұңқыр» деп аталған екен. Міне, осы күн­ді – 27 қыр­күй­ек­ті – Жап­пай қуғын-сүр­гін құр­бан­да­рын еске алу күні деп ата­сақ, Алаш құр­бан­да­ры әру­ақта­ры­на ұлт тара­пы­нан көр­сетіл­ген үлкен құр­мет болар еді. Айта­рым осы.

– Рақ­мет, Сұл­тан­хан мыр­за! Алдағы сай­ла­уда «ДАТ» сіз­ге жақ­тас бола­ды. Іске сәт!

Ермұрат БАПИ