Думан Мұхамедкәрім: Біздегі оппозиция ҚОЯНЖҮРЕК болып қалған сияқты

• Пре­зи­дент Қасым-Жомарт Тоқа­ев әділет­ті және «Жаңа Қаза­қстан» құра­мыз деп жари­я­лаған­мен, Назар­ба­ев­тан мұра болып қалған әділет­сіз заң­дар әлі де үстем­дік құрып отыр. Соның бір көрінісі – бол­маған митин­гіні ұйым­да­стыр­дың деп тәу­ел­сіз жур­на­ли­стің, «Не дей­ді?» ютуб-арна­сы­ның жүр­гі­зу­шісі Думан Мұха­мед­кәрім­нің 15 тәулік­ке қамалға­ны. Бостан­ды­ққа шыққан әріп­тесі­міз­бен хабар­ла­сып, бол­май қалған митинг, айтыл­май қалған ойларға қаты­сты сұрақта­ры­мы­зды қой­ып, сұх­бат­та­сып, біраз дүниенің басын тарқа­тып қайт­тық.

– Думан мыр­за, сіздің абақты­ға қама­лу тарихы­ңы­здан қоғам­дағы құлағы түрік жұрт біраз хабар­дар. Әлбет­те, заң­да бел­гі­лен­ген кон­сти­ту­ци­я­лық құқы­ғын пай­да­ла­нып, қоғам­дық іс-шара өткізу­ге баста­ма­шыл болған аза­мат­ты әкім­шілік қамауға алу – билік тара­пы­нан жасалған басбұ­зар­лық деп қабыл­дау керек. Деген­мен, «жеке шауып», митинг­ке шақы­руы­ңы­здың себебін түсін­ді­ру керек шығар?

– Шын­ды­ғын айтқан­да, мен мұны басбұ­зар­лық деп есеп­те­мей­мін. Егер де Кон­сти­ту­ци­яға сенетін бол­сақ, ойы­мы­зды, пікірі­мізді ашық түр­де айтуға, біл­діру­ге құқы­ғы­мыз бар, бей­біт шеру­ге шығуға да, шақы­руға да құқы­ғы­мыз бар. Бұл – бір.

Екін­ші­ден, «жеке шауып» дегеніңіз тіп­ті кел­мей­тін сияқты, өйт­кені мен бұл жер­де жеке шапқа­ным жоқ. Иә, ара­сын­да оппо­зи­ци­яға тиіс­кен – «өздерің баста­ма­саң­дар, ұял­ма­саң­дар, онда мен шығай­ын» деген сөз­дер бол­ды. Бұл мен­мен­шіл­дік емес, өзім баста­дым, сер­ке­мін деген мақ­сат­та айты­лған жоқ. Бұл жер­де­гі сөз оппо­зи­ция өкіл­дерінің, сая­сат­кер­лер­дің, пар­ти­я­лар­дың намысын ояту үшін, «мына жур­на­лист солай деп жатыр, біз шыны­мен сая­сат­кер бол­сақ, баста­уы­мыз керек қой» деп, біре­уі шыға ма деген үміт­те айты­лған еді.

Өкініш­ке орай, оппо­зи­ция аузын ашпай оты­рып алды. Шын­ды­ғы­на кел­ген­де, «Қаңтар көтерілісі» бой­ын­ша елді, аймақтар­ды ара­лап, көп­те­ген сұх­бат­тар жина­дым. Сол кез­де бүкіл елі­міз­де­гі бел­сен­ділер­дің бар­лы­ғы­мен таны­стым. Олар­мен ара-тұра теле­фон­мен сөй­лесіп, аман­ды­ғы­мы­зды, жағ­дай­ы­мы­зды білісіп тұра­мыз. Солар­мен ақыл­да­сып, ойы­мы­зды айтып, алма­ты­лық бел­сен­ділер­мен келісіп едік. «Сіз­дер митинг тура­лы не ойлай­сыздар?» деп сұра­дым. Олар өз ойла­рын айт­ты. Мен, мыса­лы, тер­мо­ста­ры­ң­ды алып келің­дер, шатыр әкеп құры­ң­дар, бұл мерзі­мі шек­тел­ме­ген, бір күн­де тарап кет­пей­тін митинг болуы керек деп айт­тым. Бұл – бел­сен­ділер­дің маған бер­ген ақыл-кеңесі еді. Ал мен ақпа­рат таратушымын.

Сон­ды­қтан бұл менің «жеке шапқа­ным емес», қол­да­у­шы­лар, ақыл-кеңесін бер­ген апа­лар мен аға­ла­рым, бел­сен­ділер бар. Олар­дың аты-жөн­дерін айт­пай­мын, өйт­кені егер бір­деңе бола қал­са, олар­ды сотқа сүй­реп жүр­ген­ше, жалғыз менің абақты­ға түс­кенім жетер. Ақы­ры мен-ақ бәріне айып­ты бола берей­ін. Бола­шақта біз бәрібір демо­кра­ти­я­лық ел бола­мыз, сол кез­де «батыр­лар­дың» аты-жөнін айтып, міне, идея бер­ген осы­лар деп айтар­мын. Ол енді бола­шақтың еншісінде.

 Ал «жеке шауып» митинг­ке шақы­ру­дың себебін былай­ша түсін­дірер едім. Негізі, елде демо­кра­ти­я­лық өзгерістер бол­са екен деп, біз­де шапқы­лап жүр­ген оппо­зи­ция өкіл­дері көп. Шетел­де қан­ша­ма­сы отыр, елдің ішін­де қан­ша­ма­сы жүр?! Қысым көр­ген­дер, оты­рып шыққан­дар, таяқ жеген­дер, бала-шаға­сын қысқан­дар бар, бірақ өзгеріс жоқ. 30 жыл солай бол­ды, әлі де бола беретін түрі бар. Сая­сат­кер­лер­дің кей­бірі, мыса­лы, «біз ради­кал емес­піз, митинг­ке шық­па­уы­мыз керек, билік­ті эво­лю­ци­яға шақы­руы­мыз керек, өзгеріс жасау керек» дей­ді. Ал Кон­сти­ту­ция мен заң деген біздің елде діни түсінік сияқты, мол­да­мыз қалай түсін­дір­се, солай қабыл­дай­тын бол­дық. Кон­сти­ту­ция да тура сол сияқты, қай заң­гер қалай түсін­дір­се, солай қабылдаймыз.

Менің ойым­ша, бей­біт шеру – төң­керіс емес, бей­біт шеру – қаңтар­дағы­дай қан­тө­гіс емес, қира­ту, өртеу емес. Менің арма­ным: бүкіл қазақ елі бей­біт шеру­ге шығып, қолы­мы­зға елдің туын алып, оқ атпа­сын деп ойы­мы­зды, Кон­сти­ту­ци­ядағы цита­та­лар­ды кел­тіріп, пла­катқа жазып, мына заң­сыз сай­ла­у­ға қар­сы­мыз деп, Тоқа­ев­тың 2019 жыл­дан бері үйіп-төгіп бер­ген уәде­лерінің бірі де орын­дал­маға­нын айтып, Назар­ба­ев­тың салып бер­ген сара жолы­мен келе жатқа­нын жазып, пла­кат­тар­мен шық­са – сол бей­біт шеру емес пе?!

Назар­ба­ев «Қаза­қстан-2030» деп, 30 жыл қаны­мы­зды ішті. Тоқа­ев соның жолы­мен келеді. Бір ерекшелі­гі – Назар­ба­ев жылы­на бір рет жол­да­уын жол­дап оты­ра­тын, ал Тоқа­ев биыл­дың өзін­де бір­не­ше жол­дау жол­дап таста­ды. Оның ұсы­нған баста­ма­ла­ры­ның біре­уінің іске асқа­нын көр­генім жоқ. Жол­да­у­ла­ры­ның бәрі билік­тің мүд­десін қорғай­тын дүни­е­лер, халық үшін дей­тін ештеңе жоқ. Сон­ды­қтан бей­біт шеру ғана біздің елді өзгеріс­ке әке­леді. Ақор­да, билік, үкі­мет, оппо­зи­ция соны түсі­нуі керек. Ал халық оны түсін­ді, халық оян­ба­ды деу – жаң­сақ пікір. Егер біз оппо­зи­ци­я­ны, сосын Ақор­да­ны оят­сақ, онда елде өзгеріс бола­ды, тек бей­біт шеру ғана біздің мем­ле­кет­ті өзгертеді.

– Жал­пы, сіздің «жеке шауып», митинг шақы­руға мәж­бүр болған баста­маңы­здың мән-мақ­са­тын түсі­ну­ге бола­ды. Елде­гі қар­сы­лық қозға­лы­сы­на дем беру­ші оппо­зи­ция қожы­рап кет­кен сияқты. Бұған осы пре­зи­дент­тік сай­ла­у­ға оппо­зи­ци­я­ның біре­гей кан­ди­дат ұсы­на алмауы да дәлел бол­са керек. Деген­мен, «сырт көз – сын­шы» деген­дей, қазір­гі қазақ оппо­зи­ци­я­сы тура­лы көзқа­ра­сы­ңыз қандай?

– Бұл оппо­зи­ци­я­ның өте дұрыс шеші­мі бол­ды деп ойлай­мын. Осы сай­ла­у­ға кан­ди­дат шығар­май­мыз деп, әсіре­се оппо­зи­ци­я­лық-демо­кра­ти­я­лық күш­тер коа­ли­ци­я­сы кан­ди­дат шығар­май­мыз деген бір­бет­кей ұста­ным­да бол­ды ғой. Ол дұрыс! Өйт­кені мына­дай әділет­сіз заң­дар­мен, ойын шар­тта­ры тең бол­май, оппо­зи­ци­ядан бір кан­ди­дат­ты шыға­ру­дың өзі «Қосанов‑2», «Қосанов‑3»-ке алып келеді. Сон­дай кан­ди­дат бол­мас үшін, мін­дет­ті түр­де ойын шар­тта­рын тең қою керек, оған мем­ле­кет­ті де, билік­ті де мәж­бүр­ле­уі­міз керек. Оның бар­лы­ғы оппо­зи­ция тара­пы­нан жал­пақ сөз болып қала­ды. Жина­лы­стар өте­ді, «Күл­тө­бенің басын­да күн­де жиын», қарар­лар қабыл­дай­ды, оны пар­ла­мент­ке, үкі­мет­ке, пре­зи­дент әкім­шілі­гіне жібе­реді, ал нәти­же жоқ.

Сон­ды­қтан мен бей­біт шерусіз ештеңе шешіл­мей­ді деп ойлай­мын. Басқа оппо­зи­ци­я­лық күш­тері де, сая­сат­кер­лер­ді де осы­ған үгіт­те­дім, оны жасыр­май­мын. Бір­не­ше сая­сат­кер­лер­мен кез­десіп, өзім­нің ұста­ны­мым­ды айтып, көн­дір­ген­дей бол­дым. Олар түбі сенікі дұрыс, бірақ халық көше­ге шық­пай қала­ды, халы­ққа сенім жоқ деген­ді айтты.

Мен керісін­ше, «халық сен­дер­ге сен­бей­ді» дедім. Егер халық сен­дер­ге сен­сін десең­дер, өздеріңнің көш­бас­шы сая­сат­кер екен­деріңді көр­сетің­дер, алаң­дарға шығы­ң­дар, сөз сөй­лең­дер! Мен ешқай­сы­ң­мен талас­пай­мын, мен­де сая­си амби­ция жоқ, маған крес­ло да кере­гі жоқ, демо­кра­ти­я­лық ел бол­сақ, мен тәу­ел­сіз жур­на­лист болып жүре бер­гім келеді дедім. Мен қай сая­сат­кер мықты болып шыға­тын бол­са, соны қол­дап кету­ге дай­ы­н­мын. Оны бір емес, бір­не­ше сая­сат­кер­ге айт­тым. Шетел­де жүр­ген оппо­зи­ция өкіл­деріне де айт­тым. Ол кісілер менің сөзі­ме ила­нып, қол­да­ды. Енді нәти­же­сі өздеріңіз­ге бел­гілі: мені апа­рып қамап таста­ды, сол кез­де 25‑і күні халы­қ­пен бір­ге мені қол­даған оппо­зи­ци­о­нер­лер шыға­тын болар деп үміт­теніп едім. Ешкім шық­па­ды, бәрі бекер болды!

– Сіздің митинг­ке шақы­рған баста­маңы­зды оппо­зи­ция неге қол­дап кет­пе­ді деп ойлайсыз?

– Бұл сұрақ мені 15 күн бойы ойлан­дыр­ды. 25 қазан күні шыға­ды деп үміт­тен­генім рас. Үміт оты әлі де сөн­ген жоқ. Оппо­зи­ция түп­тің-түбін­де нағыз сая­сат­кер екен­дерін біл­діріп, халы­қтың алды­на шығып, жалын­ды сөз­дері қағаз бетін­де қалып кете бер­мей­тін­дей, дұры­стап сөй­леп, билік­ке уль­ти­ма­тум қой­ып, өздері қоры­қ­пай, бір нәти­же шыққан­ша тап­жыл­май тұра­ды деп ойлағам. Бірақ, өкіні­шті, олай бол­май қал­ды. Деген­мен оппо­зи­ция өкіл­деріне үмітім әлі де бар. Олар­дың ара­сын­да мықты аза­мат­тар да бар екенін нақты білем.

Көп­шілік­ке бел­гілі, қазақ елі 90-жыл­дар­дағы бан­дит­тер­дің небір әре­кет­тері­нен, ұры билік Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев­тың сүз­гісі­нен өтті. Қалай бол­са да, «аузы күй­ген үрлеп ішеді» демек­ші, сая­сат­тың қыр-сыры­на қаны­ғып, аман жүр­ген оппо­зи­ция бар ғой. Олар «ыстық шәй­дің суы­ға­нын» күтіп отыр.

Кей­бір оппо­зи­ция өкіл­дерінің ойын­ша, мына жүйе өзін-өзі жеп, солай құри­ды деп есеп­тей­ді. Кеңес Одағы солай құры­ды ғой. Мен ондай оймен келіс­пей­мін, өйт­кені бұл мұра ретін­де бір-біріне қала беретін жүйе. Назар­ба­ев кет­ті, Тоқа­ев кел­ді, Тоқа­ев кет­се, Мәу­лен Әшім­ба­ев неме­се Ерлан Қарин сияқты осы жүй­енің бала кезі­нен оқы­тып, сту­дент қылып, «Бола­шақ­пен» білім алды­рып, өздері тәр­би­е­леп өсір­ген ұрпағы­на ғана қал­ды­ра­ды. Бұл жүйе ешқа­шан өзгер­мей­ді. Нағыз билік­ке тәу­ел­сіз демо­крат­тар кел­мей­ін­ше, бұл жүй­ені өзгер­ту мүм­кін емес.

Енді оппо­зи­ция қол­да­маға­ны – олар билік­тен әлі де бол­са жасқа­на­ды, түр­ме­ге түсіп қала­мыз ба деп қорқа­ды. Кей­бір оппо­зи­ция өкіл­дерінің ақта­ла­тын мына­дай ойы бар: егер де мен шығып, алаңға барып сөй­ле­сем, мені­мен қоса 10–15 адам келеді, бәрі­мізді апа­рып, 15 тәулік­ке қамап тастай­ды; менің өзі­ме қыл­мыстық іс қозғап, түр­ме­ге жаба­ды; халы­ққа керексіз болып қалам, ешкім менің сөзім­ді қол­да­май­ды деп, тәу­е­кел­ге бара алмайды.

Оппо­зи­ция өкіл­дері қат­ты айт­ты деп өкпе­ле­месін, менің нақты айта­ты­ным: біз­де­гі оппо­зи­ция қоян­жүрек болып қалған. Ал біз­ге алды­на кел­ген­ді тістеп шай­най­тын, арты­на кел­ген­ді тебетін азу­лы, нағыз ер аза­мат­тар керек. Мұн­дай оппо­зи­ци­о­нер­лер­ді қоға­мға Ақор­да­ның өзі итер­ме­леп алып шыға­ды деп ойлай­мын. Ол күн жақын. Сон­дай оппо­зи­ци­о­нер­ді мен күтіп жүр­мін. Егер қазір оппо­зи­ци­я­мын деп жүр­ген аза­мат­тар ара­сы­нан «мен алға шықтым» деп, біре­уі ұмтыл­са, мен оған аты­лған оққа кеудем­ді тосуға, соның сөзін сөй­ле­у­ге дайынмын.

– Егер 2000-жыл­дар­дың басын­дағы оппо­зи­ци­я­мен салы­сты­рған­да (С. Әбділ­дин, Ғ. Алдам­жа­ров, Ә. Қажы­гел­дин, А. Сәр­сен­ба­ев, Б. Әбі­лов, Ғ. Жақи­я­нов, М. Әбі­ля­зов, О. Жан­до­сов, Т. Тоқ­та­сы­нов және т.б.), бүгін­гі оппо­зи­ция өзінің қоғам алдын­дағы пары­зын жет­кілік­ті мөл­шер­де өтей алмай жүр­ген шығар?

– 2000-жыл­дар­дың басын­да оппо­зи­ци­я­ның ара­сы­на от түсті. Назар­ба­ев­тың арқа­сын­да оппо­зи­ци­яға Жар­ма­хан Тұяқ­бай, Әли­хан Бәй­ме­нов деген­дер кір­ді, арты­нан олар «Ақ жол», «Нағыз ақ жол» болып бөлін­ді. Ақы­ры Назар­ба­ев кет­кен­де, көзіне жас алып, жылап-сықтай­тын Перу­а­шев деген­дер қазір «Ақ жол­да» жүр. Сол кез­де ауы­з­бір­лік жоғал­ды, бірін-бірі дат­тау бастал­ды. Кезін­де үндері бір­ге шығып, бір білек бола алған Болат Әбі­лов, Мұх­тар Әбі­ля­зов, Ғалым­жан Жақи­я­нов, Әке­жан Қажы­гел­дин­дер – әрқай­сысы әр кеменің құй­ры­ғын ұстап жүр. Бұлар­дың бәрі бірі­гіп, бір кеме­ге отыр­ма­са, суға кете­ді, мұны өздері де біледі.

Осы күн­гі оппо­зи­ци­я­ның қай­сысын алсаң да, әрқай­сысы күн­де айнаға қараған­да, жат­са да, тұр­са да өздерін пре­зи­дент көреді. Өздерін тарих­та қала­тын мем­ле­кет қай­рат­кері, Алаш көсе­мі деп есеп­тей­ді. «Мен бол­ма­сам, мына қазақ елі түзел­мей­ді» деп ойлай­тын­дар да бар.

Жақ­сы, ондай қиял­дар бола бер­сін. Пре­зи­дент бол­сам дей­тін амби­ци­я­сы да бол­сын. Елді пар­ла­мент­тік мем­ле­кет­ке айнал­ды­рып, демо­кра­ти­яға алып келем дей­тін арма­ны бола бер­сін. Бірақ оның бәрі төсек­те не диван­да жатып, аспанға қарап, қиял­дай беретін дүние емес. Орны­нан тұрып, сол арма­ны іске асу үшін қимыл­дар жасау керек қой!

Біздің оппо­зи­ция қазір ғылы­ми фан­та­сти­ка­ны көп оқи­ды, соған көп сенеді, қол­да­рын­да смарт­фон, план­шет, көретін­дері – интер­нет­те­гі қиял. Әрқай­сысы­ның өзінің бір-бір Қаза­қста­ны бар. Назар­ба­ев­тың «Қаза­қстан-2030‑ы» бар, Тоқа­ев­тың «әділет­ті Қаза­қста­ны» неме­се «жаңа Қаза­қста­ны» бар, оппо­зи­ци­я­ның да өздерінің бір-бір демо­кра­ти­я­лы Қаза­қста­ны бар. Оның бәрі қиял-ғажай­ып ерте­гі, фан­та­сти­ка. Билік те, оппо­зи­ция да басқа парал­лель­ді әлем­де­гі қазақ елін­де өмір сүріп жатыр.

Ал халық тақыр жер­де отыр­мыз. Мына көш­бас­шы­лар­дың қай­сысы бастай­ды екен, дені дұрыс жұмыс қашан жүреді екен деп, бар­лы­ғы­мыз үміт­те­не­міз, арман­дай­мыз. Бірақ нәти­же жоқ. Сай­ла­у­ға бар­май­ты­ны­мыз да сол, менің туған-туыс, дос-жаран­да­рым­ның ішін­де сай­ла­у­ға бар­дым, дауыс бер­дім, өз таң­да­уым­ды жаса­дым дей­тін­дер жоқ. Мен олар­ды түсі­нем, өйт­кені сай­ла­удың бәрібір әділет­сіз өтетінін біле­мін. Кеше­гі рефе­рен­дум оған дәлел. Бақы­ла­у­шы­лар бар жер­де­гі аудан­да билік ұты­ла­ды, ал бақы­ла­у­шы­лар жоқ жер­де­гі басқа аймақтар­да ұтып кете­ді. Алды­ңғы пре­зи­дент­тік сай­ла­у­лар­дың бәрін Назар­ба­ев солай «ұтты», Тоқа­ев та сөй­тіп «ұтты», солай «ұта» береді. Оның 7 жыл пре­зи­дент бола­мын дегені – басы ғана, осы­дан кей­ін пар­ла­мент­тен 2–3 депу­тат­ты шыға­ра­ды. Тоқа­ев­тың кемең­гер екенін, осы­дан басқа білім­ді адам жоқ, кере­мет дипло­мат екенін айтып, тағы құзыр­лы мерзім қосып бере сала­ды. Бұлар ойдан шыға­рып, өздеріне атақ таға береді. Жеті жыл, 14 жыл, 20 жыл пре­зи­дент болып оты­ра береді, халы­қты қанай­ды, жей­ді, дастар­хан басын­дағы дәм­дісін өзіне керекті адам­дар­мен бөлі­седі, қалған­да­ры­на сүй­ек-саяқ тастай­ды. Бұл ұры билік­тің сая­са­тын оппо­зи­ция іштей бол­са да қол­дап жүр­ген­дей көрінеді.

– Жур­на­лист-бло­гер ретін­де біраз оппо­зи­ция өкілі­мен кез­десіп, сұх­бат алып жүр­геніңіз бел­гілі. Деген­мен бүгін­гі оппо­зи­ци­яда кім­дер­ді ашық оймен, таза ниет­пен, халы­қ­шыл мақ­сат­пен жүр деп айта алар едіңіз?

– Жур­на­лист ретін­де бел­сен­ді сая­сат­кер­лер­мен кез­десіп, сұх­бат алдым, әрқай­сы­ның пікірін біл­дім. Мені таңқал­ды­ра­ты­ны – біз­де­гі бел­сен­ділер бол­сын, сая­сат­кер­лер бол­сын, бәрінің түп мақ­са­ты, арма­ны біреу – бәрінің иле­гені бір терінің пұшпағы, бәрінің айта­ты­ны: елде демо­кра­тия бол­са екен, біз­ге бір­лік керек, Назар­ба­ев­тың және оның отба­сы­ның, оли­гарх­тар­дың ұрлаған ақша­сын қай­та­руы­мыз керек дей­ді. Бізді 200–300 мил­ли­ард дол­ларға дей­ін тонаға­нын айта­ды. Қазақ елінің сыр­тқы қары­зы 162 млрд дол­лар дей­ді. Назар­ба­ев және оның отба­сы, қасын­дағы­лар­дан жина­сақ, жар­ты трил­ли­он дол­лар жина­ла­ты­ны­на өз басым сендім.

Міне, соның 162 млрд дол­ла­ры сыр­тқы қары­зы­мы­зды толы­қтай жауып тастай­ды. Жақ­сы, тағы да 100 млрд-ты мұғалім­дер­дің, бюд­жет сала­сын­да қыз­мет ететін қыз­мет­кер­лер­дің жалақы­сын көтер­ген­ге жұм­сай­ық дедік. Қалға­ны­на тақтай­дай жол салып, шетел­ден кел­ген инве­стор­лар, әсіре­се мұнай мен газ, қаз­ба бай­лық сала­сын­да жұмыс істей­тін инве­стор­лар­мен келісім-шар­тты қай­та қарап, олар­дың алып кетіп жатқан мөл­шерін азай­тып, жұмыс күшін сырт­тан әке­луді тоқта­тып, лимит қой­сақ. Мыса­лы, Ораз Жан­до­сов, Алте­кең­дер (Сәр­сен­бай­ұ­лы) сияқты мықты сая­сат­кер кел­се екен деп ойлаймын.

Мен өзім сұх­бат­тасқан бел­сен­ділер­ден, сая­сат­кер­лер­ден естідім, қай-қай­сысын атай ала­сыз деп, бар­лы­ғы елдің мүд­десін, ұлт мүд­десін қорғағы­сы келеді, тіл­ді қорғағы­сы келеді. Мем­ле­кет­тік тіл аясын тары­л­тып таста­ды, осы­ны көтер­сек екен деп айтқы­сы келеді. Ондай сөзді мен Жаса­рал Қуа­ны­шә­лин­нен естідім, шетел­дік инве­стор­лар­мен келісім-шар­тты қай­та қарау керек деген дүниені Уәли­хан Қай­сар­дан естідім, тіл мәсе­лесін Болат Әбі­ло­втен, Жан­бо­лат Мамай­дан Назар­ба­ев пен оның төңіре­гін­де­гі, қара­мағын­дағы жүр­ген шабар­ман­дар­дың тонаған дәу­летін түгел қай­та­ру керек, олар түп­тің-түбін­де қалып қоя­тын бол­са, мем­ле­кет­ке қар­сы жұмыс істей­ді деген­ді естідім.

Рыс­бек Сәр­сен­бай­ұлы­нан өте кере­мет, мықты-мықты жалын­ды сөз­дер ести­мін, ол кісінің айтқан сөз­дері, иде­я­ла­ры көңіл­ге қоным­ды. Рыс­бек аға сөй­леп тұрған кез­де мен өзім көзім­ді жұмып, көз алды­ма еле­стетіп, оппо­зи­ция мен билік­тің ғажай­ып әле­міне кіріп кететін кезім де бола­ды. Мен тура сон­дай Қаза­қстан­да өмір сүр­гім келеді. Бірақ біз­де­гі қай оппо­зи­ци­о­нер­ді алсаң да, осы қиял-ғажай­ып түбін­де қалып қояды. Нақты іс-қимы­лға көшетін ешқай­сысы жоқ. Қарар қабыл­дай­ды, хат жаза­ды, сұх­бат­тар береді, соны­мен шек­те­леді. Сұх­бат беру – жұмыс емес, үгіт-наси­хат емес. Мем­ле­кет­тік арна­лар­да жұмыс істей­тін­дер­дің өзі қазір ойла­рын өздерінің әле­умет­тік желілерін­де ашы­ғы­рақ айтып, 100 пай­ыз ашық сөй­ле­ме­се де, пікірін біл­діріп жүр­ген­дер бар. Міне, осы­ларға жол ашу керек, сая­сат­кер­лер, мыса­лы, кезін­де газет аша алма­дық, рес­пуб­ли­ка­лық теле­ви­де­ни­е­де бізді сөй­лет­тір­мей­ді, рес­пуб­ли­ка­лық радио­лар­да сөй­леп, өзі­мізді көр­се­те алмай­мыз деп жүр­ді ғой Алтын­бек Сәр­сен­ба­ев­тың, Заман­бек Нұрқа­ді­ло­втар­дың кезін­де. Қазір­гі оппо­зи­ция несіне жылай­ды? Мен түсін­бей­мін. Ашып қал­саң, фейс­бу­гың, инста­гра­мың, тик-тогың тұр. Жастар­мен – тик-ток, аға буы­н­мен – фейс­бу­гын ашсын. Мажор­лар­мен сөй­лескісі кел­се, инста­гра­мын ашсын. Жал­пы бүкіл халы­қ­пен сөй­лескісі кел­се, ютуб­ты ашсын.

Бло­гер­лер­ге «сен өзің тәу­ел­сіз көзқа­ра­сы­ң­ды ұста­нып, әрі қарай осы бағыт­та жүре бер, мені арты­ғы­рақ мақтап, ана­ны жаман­да­май-ақ қой, не ойлай­сың, соны істей бер» деп, кіш­кене қар­жы­лай деме­ушілік жаса­са, бола­ды ғой. Жоқ, біз бло­гер­лер биті­мізді сығып, қаны­мы­зды ішіп жүр­міз. Мем­ле­кет біз­ге бүкіл кис­ло­род­ты жауып тастаған, ешқан­дай жер­де жұмыс істей алмай­мыз. Бұрын мен осы бло­гер­лік­пен айна­лы­сқан­да, алға­шқы 2 жыл­да түрім­ді көр­сет­пей жүр­дім. Кадр­дан тыс мәтін­ді оқып, 10–15 минут­тық репор­таж­дар жүк­теп тұр­дым. Сол кез­де билік те менің осы бағыт­та жүр­генім­ді біл­ген жоқ. Кей­бір әріп­те­стерім де біл­ген жоқ. Міне, сол кез­де бір сце­на­рий­лер жазып, деректі фильм­дер шыға­рып, бір мәтін­дер­ді ауда­рып беріп, сол сияқты дүни­е­лер­мен ақша таба­тын едім. Қазір мен­де ол да жоқ. Аш бәле­ден қаш бәле, осы Думанға жола­маң­дар дейді.

Бұры­нғы ескі әріп­те­стерім­нің әрқай­сын­да бір-бір ком­па­ни­я­ла­ры бар, мем­ле­кет­тік және жеке мен­шік арна­лар­да бір-бір ток-шоула­ры бар. Қай­сысы маған жаны ашып, Думан досым, бір­деңені жазып бере қой­шы деп айта­ды? Кез­де­седі, сөй­ле­седі, төс қағы­сып аман­да­са­мыз, оты­рып әңгі­ме­ле­се­міз, бірақ олар­дың ешқай­сысы маған тап­сы­рыс беріп, бір сце­на­рий жаз­ды­рғы­сы кел­мей­ді. Өйт­кені Думан жексұрын, Думан билік­ке қар­сы дей­ді. Олар­дың өздеріне де про­бле­ма керек емес қой.

Ал оппо­зи­ция – өзі­мен-өзі. Әрине, ара­сын­да, мысалға, маған ақша беріп, ана жер­де бүй деп­ті ғой, соны жаман­дап жібер­сең, мені бір мақтап жібер­сең дей­тін кей­бір оппо­зи­ция өкіл­дері бар. Ондай­лар­дан мен прин­ципті түр­де ақша алмай­мын. Осы мақа­ла­ны оқы­са, ол оппо­зи­ци­о­нер­лер өздерін біліп оты­рған болар, ондай ақша­ны маған біре­уі емес, бір­не­ше­уі ұсын­ды, бірақ ешқай­сы­нан ақша алғам жоқ. Алмай­мын да.

Ал егер де, Думан, осы айтқа­ны­нан қайт­па, көзқа­ра­сы­ң­ды қол­дай­мын, мен саған есеп­шо­ты­ңа ақша жібер­дім десе, құба-құп, рах­мет. Бірақ біз­де­гі оппо­зи­ция бол­сын, қай­сы бол­сын, демон­стра­тив­ті түр­де елдің алдын­да кон­верт беріп, Думанға көмек­тесіп жатыр­мын деп, өздеріне артық бір жар­на­ма жасағы­сы келіп тұра­ды. Мен ондай­ды да қабыл­дағым келмейді.

Менің ютуб-арнам­дағы «данатқа» халық көмек­тесіп жатыр. 100 тең­ге­ден «Рус­лан А» деген атпен түсіп тұра­ды екі күн­нің бірін­де. Сол бауы­рым, мыса­лы, үлкен кісі болуы да мүм­кін. Көбін таны­май­мын, бірақ сол адам өзінің шама-шарқы­на қарай 100 тең­ге жіберіп тұрға­ны менің жүре­гім­ді кей­де тер­беп жібе­реді. Кей­де көзі­ме жас алып, жылағым да келеді.

Бір жігіт жазып жіберіп­ті: 267 тең­ге болуы керек, осы­дан екі ай бұрын жазып жіберіп­ті: «Думан бауы­рым, өкпе­ле­ме­ші, барым­ды жіберіп отыр­мын, кей­ін жағ­дай­ым бол­са, тағы да салам» деп­ті. Хат­ты оқып оты­рып, мен жылап жібер­дім. Сол жаңағы 267 тең­гесі маған 20 млн тең­ге­дей болып көрін­ді. Сол 20 млн тең­генің төңіре­гін­де жұмыс істей­тін­дей маған рух бер­ді. Міне, осын­дай аза­мат­тар­дың ақша­сы маған әлдеқай­да қым­бат. Дина­ра Еге­уба­е­ва әріп­тесім бар, Бесжан Төле­убекұ­лы бауы­рым бар, Миат деген іні­шек бар, Бауы­р­жан Атым­ба­ев деген бауы­рым бар, осы тик-ток­та 20–30 мың­нан эфир­ге адам­дар жинай­тын, өзі ақын, сол сияқты жігіт­тер­ге, қыздарға көмек­тес­се ғой, шір­кін! Мақтан­бай, бөс­пей, өзін біре­у­ге мақтат­пай-ақ! Ондай жоқ. Осы­дан кей­ін мен­де пікір қалып­та­сты: әр оппо­зи­ци­о­нер­дің, әр сая­сат­кер­дің ішін­де бір-бір тиран, бір-бір дик­та­тор ұйы­қтап жатыр.

– Демо­кра­ти­я­лық оппо­зи­ция өкіл­деріне қараған­да, ұлт­шыл пат­ри­от­тар­дың қоғам­дық бел­сен­ділі­гі төмен деп айта алар ма едіңіз?

– Жоқ, төмен деп айта алмай­мын. Осы күні әле­умет­тік желілер­де ұлт, тіл, жер мәсе­лесін көтеріп жүр­ген аза­мат­тар аз емес. Бірақ осы аза­мат­тар мәсе­лені ашық түр­де жаза­тын бол­са, таяқтың бір ұшы сол­түстік­те­гі көр­ші­міз­ге тиіп, бір­ден «русо­фоб», ұлт­шыл деп шыға келеді. Ал біздің заң­дар бой­ын­ша, ұлта­ра­лық араз­ды­қты туды­ру секіл­ді ұлтын, тілін кем­сіту деген тұрғы­да көп­те­ген заң­дар­ды күні бұрын жазып, дай­ын­дап қой­ған. Соны тарс еткізіп іліп, сот­тап жібе­ру түк емес бол­ды. Оған мысал ретін­де Марғұлан Боран­бай мен Данат Намаз­бай­дың ісін кел­тір­се бола­ды. «Фейс­бук­та» жазған пікір мен репост үшін сот­тал­ды. Ермек Нарым­бай­ды алай­ық. Телі­бе­ков деген­нің жазға­ны­на қар­сы пікір жазып, ұлт­тың, қаза­қтың намысын қорғай­мын деп түр­ме­де отыр. Сон­ды­қтан ұлт пен тіл мәсе­лесіне кел­ген­де тар­тқын­шақтап сөй­леп қал­дық. Өйт­кені заң соған мәжбүрлейді.

Мен де осы мәсе­ле­лер бой­ын­ша айта­рым­ды айтып жүр­мін. Маған «Осы саған неге тиіс­пей­ді?» деген сұрақты жиі қояды. Тиіс­кен­де қалай. Мені қорқы­тып, үркі­тетін нешетүр­лі хат­тар­ды жиі алып тұра­мын. Арна­мы­здың кез кел­ген видео­сы­ның астын ашып қараңы­здар, қорқы­ту пікір­лері жетіп жатыр.

Жақын­да ғана жур­на­лист Қой­шы­бек бауы­рым мен «Азаттық» радио­сы­на бер­ген сұх­бат­та­рым­ның астын­да нешетүр­лі пікір­лер жазы­лған. Бірақ мен қорқа­тын адам емес­пін. Өйт­кені жоғал­та­тын ештеңем жоқ. Өзім­нің ұстанған прин­ци­пім – ұлтым ертең өлетін бол­са, мен бүгін өлу­ге дайынмын.

Деген­мен, кей­бір аза­мат­тар, менің ойым­ша, сабыр­лы­лық таны­туы керек деп ойлай­мын. Мен орыс пен өзге ұлт­тар­дың ешқай­сысы­на қар­сы­лы­ғым жоқ. Дүн­ген, ұйғыр, шешен және басқа­сы өздерін Қаза­қстан­ның аза­ма­ты екенін сезін­се, аза­мат­тық құқы­қта­ры тап­тал­ма­са екен деп ойлай­мын. Бірақ олар өздерін этнос екенін білуі керек. Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев­тың «біз 136 ұлт өкілі­нен тұра­тын көп ұлт­ты мем­ле­кет­піз» дегені – был­жы­рақ сөз. Қазақ елі – моно мем­ле­кет. Бұл – Қазақ Рес­пуб­ли­ка­сы. Мұн­да бір ғана ұлт бар, ол – қазақ! Қалға­ны – біздің елді мекен­дей­тін этностар.

Орыс тілінің ресми мәр­те­бесі деген дүниені Назар­ба­ев баста­ды, Тоқа­ев қоста­ды. Заң­ды дұры­стап оқы­сақ, ресми мәр­те­бе деген аты­мен жоқ. Тек мем­ле­кет­тік тіл­мен қатар ресми пай­да­ла­ны­ла­ды деген сөз бар. Алай­да біздің Кон­сти­ту­ция дін секіл­ді. Қай мол­да қалай түсін­діреді, солай қабылдаймыз.

Мен таң қалам, неге орыс тілін­де ресми мәр­те­бе болуы керек?! Сон­да ұйғыр, дүн­ген, әзір­бай­жан, кәрістер тоқал­дан туған ба? Неге бір тіл басқа тіл­дер­дің үсті­нен қарап оты­ру керек? Қазақ елі­міз бе, онда мем­ле­кет­тік те, ресми тіл де бір ғана болуы керек. Әйт­пе­се Назар­ба­ев айтқан «136 ұлт­тың» тіліне түгел­дей ресми мәр­те­бе бере сал­сын. Ол мүм­кін емес қой! Онда неге орыс тіліне ерекше мәр­те­бе берілуі керек? Осы­ған бәрі­міз қар­сы шығуы­мыз керек.

Ресей­лік про­па­ган­да теле­ар­на­ла­рын тоқта­ту қажет. Біздің елде неге басқа тіл­дің сая­са­тын тық­па­лай­тын арна­лар сөй­ле­уі тиіс?! Олай бол­са, неге демо­кра­ти­я­лық Баты­стың CNN мен BBC теле­ар­на­ла­ры жоқ? Деректі фильм­дер көр­се­тетін History секіл­ді ойын-сауық арна­ла­рын қосып қояды да, сая­си тақы­рып­тағы арна­лар­ды қос­пай­ды. Неге?! Сол арна­лар­ды титр­мен де көру­ге бола­ды. Мыса­лы, BBC арна­сы Фран­ци­яда тарал­са, астын­да мін­дет­ті түр­де фран­цуз тілін­де титр жазы­ла­ды. Жапон­дар – жапон­ша оқып оты­ра­ды. Ресей­лік теле­ар­на­лар неге солай жаса­май­ды? Біздің теле­ар­на­лар­ды алсаңыз, бәрі екі тіл­де. Соның өзін­де халық нағыз жина­ла­тын прайм-тайм уақыт­та қазақ тілі жоқ. Отан­дық теле­ар­на­ла­ры­мы­зды қосып қал­саң, орыс­ша саңғыр­лап, сөй­леп жата­ды. Егер біздің заңға отан­дық теле­ар­н­ла­лар бағы­на­тын бол­са, ресей­лік теле­ар­на­лар неге бағын­бай­ды?! Олар да ауда­рып, қаза­қ­ша сөй­лесін, тым бол­ма­са титр жаз­сын. Олай жаса­май ма – шама­дан – вок­зал – Ресей! Қазақ тілін үйрен­гім кел­мей­ді, қазақ тілін­де жұмыс жүр­гіз­гім кел­мей­ді дей­тін­дер­ге де сол – шама­дан – вок­зал – Ресей болуы керек.

Біздің мем­ле­кеті­міздің өзі қазақ тілі­мізді қажет­ті құрал ретін­де көр­се­те алмай отыр. Қоғам­дық орын­дар­да қыз­мет мін­дет­ті түр­де қазақ тілін­де көр­сетілуі керек деп ойлай­мын. Дүкен­дер мен дәм­ха­на­лар­да баға­лар мен ас мәзірі тек қазақ тілін­де жазы­луы шарт. Мыса­лы, асха­на мен әжет­ха­на­ны тек қазақ тілін­де жазып қой­сақ, еріксіз үйре­неді. Олар да дәрет­ке бара­ды, олар да тамақ ішкісі келеді. Тіл­ді үйрен­ген­ге дей­ін олар керек жерін иіс­кеп жүріп таба­тын еді.

Ал біздің мем­ле­кет­тің өзі мем­ле­кет­тік тіл­ге немқұрай­лы қарай­ды. Еш мәж­бүр­лік жоқ бол­са, ол тіл­ді кім үйре­неді? Одан қал­са, екін­ші мем­ле­кет­тік тіл – орыс тілі, сен оны білуің керек деп, өзі­мізді беті­міз­ден ала­ды. Орыс тілі екін­ші мем­ле­кет­тік тіл деген заң­да аты­мен жоқ. Деген­мен, сөй­тіп айта­ды. Қаза­ққа тіл тигізіп, арты­нан кешірім сұрап, кеше­гі Мухо­ря­пов сияқты­лар құты­лып кете­ді. Орыс­ша біліп тұрып, қаза­қ­ша сөй­леу – надан­дық деді ғой.

Ал Марғұлан Боран­бай секіл­ді аза­мат­та­ры­мыз ұлт мүд­десін қорға­са, түр­ме­ге түседі. Өстіп қорқы­тып тастаған соң, тіл мен ұлт жана­шыр­ла­ры еріксіз бабы­на барып сөй­ле­у­ге мәж­бүр. Осы­ның бәрін Путин­нің қолы­мен істеп оты­рған өзі­міздің Ақор­да­сы. Біздің жауы­мыз орыс емес, біздің жауы­мыз – қазақ тілін керек қыл­май оты­рған өзі­міздің Ақор­да. Жүйе өзгер­се ғана – біз қазақ боламыз.

Қазір біз­ге ұлт ретін­де құрып кету қауі­пі төніп тұр. Ертең Қаза­қстан феде­ра­ци­я­сы пай­да болып, қаза­қтың өзі этнос болып кет­се, таң қал­маңы­здар. Сол үшін Ақор­да­ны өзгер­туі­міз керек.

– Қара­ша­да өтетін пре­зи­дент­тік сай­ла­у­ға қаты­сты аза­мат­тық ой-пікіріңіз қандай?

– Бірін­ші­ден, бұл сай­лау емес! Бұл қай­та тағай­ын­дау неме­се билік­ті ұрлап, басып алу, тек сай­лау емес. Тоқа­ев өзін-өзі 7 жылға қай­та­дан оты­ра­мын деп жари­я­ла­ды. Соңғы рет «посы­лать» еткен­де, 20 қара­ша­да сай­лау жари­я­лағым келеді, мерзі­мім­ді 2 жылға қысқар­тып отыр­мын, келесі пре­зи­дент­тік сай­ла­уды дұры­стап сай­лап алай­ық дегені ешқан­дай демо­кра­тия емес. Одан­ша сол жер­де – «халқым, маған мына бес жыл мерзім аздық ете­ді, мен жеті жыл оты­рғым келеді. Бүгін­нен бастап жеті жылға соза салай­ын, ар жағын көре жатар­мыз. Мүм­кін, жасым жет­се, он бес жылға созам ба, көре­міз. Мүм­кін, орны­ма Ерлан Карин, Мәу­лен Әшім­ба­ев секіл­ді аза­мат­тар­дың біре­уін қал­ды­рам ба. Сен­дер өздеріңнің күй­бің тір­лік­терің­мен жүре берің­дер, неси­леріңді уақы­ты­лы төлең­дер. Бала таба бер­мең­дер, оны қалай асы­рай­ты­ны­ң­ды ойлаң­дар. Жағ­дай­ла­рың кел­се, Назар­ба­ев айтқан екі сиыр алып, соның сүтін саты­ң­дар, ал мен жеті жыл пре­зи­дент бола­мын!» – деп айта салу керек еді. Бол­ды, соны­мен нүкте!

Ал Тоқа­ев не істе­ді? Бүкіл елге жар салып, спек­такль жасап, цирк қой­ып, Қоста­най­ға барып, қол­дан жасалған өрт­ті жеңіп, өзіне ұпай жинап алды. Алма­ты­да оққаға­ры­ның қол­ты­ғын құшақтап, екі көзін жұмып, жастар­дан қашып жүріп, ұпай жина­ды. «Наш пре­зи­дент – тигр» деп, өзінің тама­да­ла­ры­на айғай­лат­ты. Ол кісінің жүр­гізіп оты­рға­ны – мысы­қтың сая­са­ты. Бұн­дай цирк жаса­май, «Вол­га», «Моск­вич», «Жигу­ли» сияқты­лар­ды сай­ла­у­ға қаты­сты­ру­дың қажеті жоқ. Халы­қты алдап, кезек­ті «қоса­но­втар­ды» шығар­май-ақ, мен билік­ті басып алдым деп айтуы керек еді.

Сон­ды­қтан ойы­ңы­зға қан­дай жаман сөз келеді, соны айты­ңыз, тек сай­лау демеңіз. Менің ойым осы!

– «Қаңтар қырғы­ны­нан» кей­ін пре­зи­дент Тоқа­ев өзіне деген халы­қтық сенім­ді «жина­сты­рып» алу үшін, құзыр­лық ман­да­ты аясын­да қан­дай іс-әре­кет­ті қолға алға­ны дұрыс болар еді деп ойлайсыз?

– Тоқа­ев халы­қты емес, өзінің адам­да­рын жина­ды. Осы күні тренд болып кет­кен құры­л­тай­ды Ұлы­та­уда өткізіп, оларға ұлы сөз­дер айтқы­зып, Алте­кеңнің көзі тірісін­де билік­ті қоры­қ­пай сынап жүр­ген, соларға қарап, өзім жур­на­лист бол­сам екен деп арман­дап жүр­ген мықты жур­на­ли­стер­ді шақы­рып алып, «сіз­дей адам­ды бұрын көр­ме­ген­біз, Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев­тың қай­дан кел­генін біл­мей қалып­пыз, сіз бұрын­нан неге пре­зи­дент емес­сіз» деген сөз­дер­ді айтқы­зып, спек­такль жаса­мауы керек еді.

Тоқа­ев өзін тарих­та қала­тын демо­крат ретін­де көр­сет­кісі келіп жүр, алай­да соған қай жағы­нан жақын­дай­ты­нын біл­мей­ді. Ол бір жағы­нан Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев­тың дәу­летін сақтап қалғы­сы келеді. Екін­ші­ден, Батыс басы­лым­да­ры жазған­дай, Тоқа­ев­тың да мықты биз­несі бар екен. Бұры­нғы әйелінің, бала­ла­ры­ның зәулім сарайы тура­лы жазы­лған дүни­е­лер­ді көр­дік. Ол жөнін­де кезін­де Наваль­ный­дың серік­тері де дәлел­дер кел­тір­ген. Олар зерт­те­улер­ді мықты жүр­гі­зеді және мен өз басым оған сенем. Осы­ның бәрі­нен ақталғы­сы келе ме, шынайы демо­крат болғы­сы келе ме, халы­қты ұрып-соғып, қуда­лап, үтік­пен күй­дір­генін кешір­сін десе, халы­қтың алды­на шығып: «Уа, ағай­ын, 20 мың лаң­кес өтірік болып шығып­ты, мен қалай алда­нып қалға­ным­ды біл­мей­мін, ұят бол­ды, кешіріңіз­дер! Қаңтар бой­ын­ша қан­ша­ма адам сот­тал­ды, сот үкі­мін күтіп оты­рған­дар көп. Жан­бо­лат Мамай секіл­ді жігіт­тер­ді жауып тастап­пын. Бұл демо­кра­ти­я­ны тұн­шы­қты­ру екен. Жур­на­ли­стер­дің де аузын жапқа­ным дұрыс емес екен. Заң бой­ын­ша цен­зу­раға тый­ым салы­нған. Сау­сақ­пен санар­лық газет қана бар. Мына «ДАТ» газетіне жол ашай­ық. Мем­ле­кет­тік теле­ар­на­лар қоры­қ­пай сөй­лесін. Билік­ті сынау – түбіне кел­ген­де демо­кра­ти­я­ның бел­гісі. БАҚ – билік­тің бір тар­мағы, осы­ларға жол ашай­ық. Митинг­ке шыққы­ңыз кел­се, жағ­дай жасай­ық. Био­туа­лет­тер апа­рып, поли­ция сіз­дер­дің қауіп­сіздік­теріңізді қам­та­ма­сыз етіп, қорғап тұр­сын. Айта­ты­ны­ңы­зды айты­ңы­здар, пла­кат­та­ры­ңы­зды алып шығып, митинг біт­кен соң тарқаңы­здар. Бей-бере­кет әре­кет­тер­ге бар­маңы­здар!» десе ғой.

«Қаңтар бой­ын­ша жазы­қ­сыз оты­рған­дар қан­ша уақыт отыр­ды, сол мерзім­ге бай­ла­ны­сты өте­мақы ала­тын­дай қылып кел­тіріп қой­дық» десе. «Кеше жазы­қ­сыз өлген боздақта­ры­мыз үшін жүре­гім қан жылай­ды. Мешіт­ке барып, Мек­ке­ге барған­да да, солар­дың әру­ақта­ры­на құран бағы­шта­дым, енді, міне, әрқай­сысы­на 20 млн тең­ге­ден өте­мақы төле­у­ге дай­ы­н­мын. Қабір­ден қазып алған боздақтар үшін кешірім сұрай­мын!»– десе, онда біз ере­ге­сті қоя­тын едік қой. Бұдан бәрі­міз ұта­тын едік. Тоқа­ев қалған екі жылын леги­тим­ді пре­зи­дент сияқты өткі­зер еді. Пар­ла­мент­тік сай­лау жари­я­ла­нып, төмен­гі пала­таға дені дұрыс дем­ко­крат­тар­ды кір­гіз­се. Олар­дың ішін­де Болат Әбі­лов, Жаса­рал Қуа­ны­ша­лин, Ермұрат Бапи секіл­ді тұлға­лар бол­са, халы­қтың алды­на шығып, кешірім сұраған­да, қалған пре­зи­дент­тік уақы­тын­да тыныш оты­ра­тын еді. Елі­міз демо­кра­ти­я­лық мем­ле­кет болып, қалған пре­зи­дент­тері­мізді өзі­міз сай­лап алар едік. Ол Жан­бо­лат Мамай бола ма, Болат Әбі­лов бола ма, Әке­жан Қажы­гел­дин, бәл­кім, Ғалым­жан Жақи­я­нов, Төлен Тоқ­та­сы­нов, Зауреш Бат­та­ло­ва болуы мүм­кін. Біз­де пре­зи­дент болуға лай­ы­қты адам­дар көп. Олар­дың ара­сын­да сіз­дер­дің бас редак­тор­ла­ры­ңыз бар. Осы жер­де айтып өтей­ін, мен Ермұрат Бапи­ды демо­крат деп біле­мін. Ере­ке, осы сұх­бат­ты газет­ке дай­ын­дап, оқып отыр­сыз ғой, айы­пқа бұй­ыр­маңыз, сіз­ге де айтай­ын: рух­та­нып алға шық­саңыз, мен сіздің де жаны­ңы­здан табы­ла­тын едім!

Қалай болған­да да, халық өз таң­да­уын жаса­уы керек. Оған мем­ле­кет мына­ны таң­да деп айт­па­уы керек. Сай­лау бәй­гесіне тек бәсе­ке­лес бола ала­тын мықты арғы­мақтар шығуы тиіс. Тоқа­ев құр­мет­ті дема­лы­сы­на кететін еді. Жарай­ды, елі­міз­ге демо­кра­ти­я­ны алып кел­ді ғой деп, оның Швей­ца­рия мен Мәс­ке­уде­гі биз­несін де ұмы­тар едік. Халық та кешіретін еді. Біз өзі кешірім­ді халы­қ­пыз ғой. Тоқа­ев өзін демо­крат екенін шынайы көр­сетіп, халы­қтан кешірім сұра­са, халық оны кешірер еді.

Бірақ Тоқа­ев кеші­гіп қал­ды. Ұшақта орта жол­да жанар­майы қай­туға жет­пей қала­тын, қай­ту нүк­тесі­нен өтіп кет­тік дей­тін кез бола­ды екен. Сол нүк­те­ден өтіп кет­тік. Ол енді өзін дик­та­тор – тиран ретін­де ғана көр­се­те ала­ды. Тоқа­ев тарих­та демо­крат ретін­де қала­мын деген ойды ұмы­туы керек.

– Сіз бұған дей­ін тәу­ел­сіз жур­на­лист-бло­гер ретін­де таны­лған едіңіз. Ал қоғам­дық баста­маңы­зға бай­ла­ны­сты қия­нат­ты қамауда жатып шыққан­нан кей­ін сіздің енді­гі ұста­ны­мы­ңыз өзгеріп, қоғам­дық бел­сен­ді аза­мат ата­нып кет­кен жоқ­сыз ба?

– Жоқ! Мен өзім­ді тәу­ел­сіз жур­на­лист ретін­де сезі­не­мін. Халық та мені солай қабыл­да­са екен деп ойлай­мын. Өзім­ді сая­сат­кер түгілі, қоғам бел­сен­дісі ретін­де де көр­се­те алмай­мын. Өйт­кені олар секіл­ді жұмыс жасап, өзім­ді көр­сет­кенім жоқ. Тек шын­ды­қты айту, ақиқат­ты жет­кі­зу жағы­нан еңбе­гім сің­ген шығар, оның баға­сын халық бере жатар. Жур­на­лист ретін­де не істе­уім керек, не айту керек екенін біле­мін. Ал қоғам бел­сен­дісі ретін­де атқарған жұмысым жоқ. Сон­ды­қтан мені сая­сат­кер деп қабыл­да­маңы­здар. 15 тәулік­ке бір рет оты­рып шыққа­ным абы­рой да емес, мақта­ныш та емес, ұяла­тын да дүние емес. 15 тәулік­ке кім оты­рып шық­па­ды? Кез кел­ген аза­мат­тық бел­сен­діні түр­тіп қал­саңыз, бәрі оты­рып шыққан. Мыса­лы, Бауы­р­жан Атым­ба­ев бауы­рым 15 тәулік­тен алты рет оты­рып шықты. Бесжан бауы­рым жеті рет оты­рып шықты. Жігіт­тер­ді айт­паған­да, олар­дың ішін­де қан­ша­ма әпке-қарын­даста­ры­мыз бар. Әйгерім Тіле­ужан қан­ша­ма рет қамауда бол­ды?! Қазір­дің өзін­де қыл­мыстық іс жүріп жатыр. Арай­лым Наза­ро­ва деген қарын­да­сы­мы­здың қоға­мға істе­ген жұмысы­на ат басын­дай алтын бер­сең де, аздық ете­ді. Сон­ды­қтан өзім­ді тек жур­на­лист ретін­де жұмысым сіңді деп айта аламын.

Десек те, сая­сат­кер бол­сын, қоғам­дық бел­сен­ді бол­сын, жур­на­лист бол­сын, айна­лып кел­ген­де, бәрі­міздің иле­гені­міз – бір терінің тұшпағы. Осы мем­ле­кет­тің мүд­десі. «Мем­ле­кет» деген­де, ұры билік­ті айтып оты­рға­ным жоқ. Бұл ұры билік бәрібір құлай­ды, тіп­ті биыл құлай­ты­ны­на сенім­ді­мін. «Мем­ле­кет» деп оты­рға­ным – біздің Қазақ Рес­пуб­ли­ка­сы демо­кар­ти­я­лық ел бол­са екен деп жүр­міз бәрі­міз. Сон­ды­қтан мені тек тәу­ел­сіз жур­на­лист ретін­де қабыл­да­у­ла­ры­ңы­зды өтінемін.

Ыңғайы келіп тұр екен, сіз­дер­ге де қаты­сты айта­рым бар. Соны айтып кетейін.

Ермұрат Бапи аға­мы­здың демо­крат екенін, осы бағыт­та үлкен еңбек атқарға­нын біле­мін. Сонау 90-жыл­да­ры «ДАТ» газетін оқи­ты­н­мын. Шаң мен май басқан газет осы «ДАТ» бола­тын. Пошта­шы басқа газет­тер­ді бүк­те­улі күйі қалай әкел­ді, сол қал­пын­да қала­тын. Ал «ДАТ»-ты бүк­теп алып, бірі­міз­ден-бірі­міз алып оқи­тын­быз. Бала кезім­де қой жай­ып жүріп те «ДАТ»-ты оқы­дым. Сту­дент кезі­міз­де қол­ты­ғы­мы­зға тығып алып, жатақ­ха­на­да оқы­дық. Біздің өңір­дің адам­да­ры газет­ті көп оқитын.

Деген­мен «ДАТ»-қа бір датым бар. Сіз­дер оппо­зи­ци­я­ның шаш­ба­уын көтеріп жүр­ген­деріңіз­ге қан­ша жыл бол­ды? Оппо­зи­ци­я­ның ішін­де де оппо­зи­ци­я­сы бар. «Сен тұр, мен атай­ын» деген жігіт­тер қан­ша­ма?! Бірақ біз­де­гі оппо­зи­ция тым ұсақта­лып кет­ті. Елге, демо­кра­ти­яға, оппо­зи­ци­яға жан­да­ры­ңыз ашы­са, бет­тері­нен тілу керек, қам­шы­мен сабау керек! Аяу­дың қажеті жоқ. Оппо­зи­ци­я­сың ба, нақты не істей­тініңді айт! Сенің қара­рың, тол­ты­рған құжат­та­рың, жалын­ды сөз­дерің – бес тиын! Ондай сөз­дер­ді Назар­ба­ев айтқан, енді Тоқа­ев та айтып жүр. Ондай сөз­ден де, жина­лы­стан да жалы­қтық. Теле­ви­зор­ды қосып қал­саң, интер­нет­ті ашып қал­саң – біт­пей­тін жина­лыс, біт­пей­тін сам­мит. Халы­қтың алды­на шығып, еш аран­да­ту­сыз бей­біт митинг ұйым­да­сты­ра ала­сы­ң­дар ма, билік­ке нақты уль­ти­ма­тум қой­ып, өз талап­та­ры­ң­ды орын­да­та ала­сы­ң­дар ма, марқұм Зәкең мен Алте­кең секіл­ді?! Істей алма­саң­дар, ары тұры­ң­дар. Мен оппо­зи­ци­о­нер­мін деп, бала сияқты есік алдын­да шауып жүр­мей, атқа қоны­ң­дар! Атқа міне алмай­сы­ң­дар ма, онда түсің­дер деп айту керек.

Оппо­зи­ци­я­ның ішін­де­гі нағыз еркек­тер­ді көр­гім келеді. Ал қазір­гі оппо­зи­ци­я­ның ішін­де юбка киме­се де, шор­ты­мен жүр­ген­дей болып көрі­неді. Сон­ды­қтан билік­пен қатар оппо­зи­ци­я­ны да сына­саңы­здар деген тіле­гім бар.

Соны­мен қатар ешкім­ді бөліп-жар­май, бір­лік­ке шақыр­саңы­здар, бәрі­міз бір болып, сая­си тұтқын­дарға бостан­дық талап етейік.

Жақ­сы жаңа­лық естідім, Жан­бо­лат Мамай­дың ісі қыл­мыстық істен әкім­шілік іске ауы­сып­ты. Қуан­тар­лық жаңа­лық! Ал тарих пәнінің мұғалі­мі Қалас Нұр­пей­і­сов­ке аэро­порт­ты басып алдың деген айып тағып, қыл­мыс­кер жасап отыр. Мен Қала­сты тани­мын. Ол жігіт экс­тре­мист емес, тіп­ті бұза­қы да емес. Темекі де шек­пей­ді, спирт­тік ішім­дік те ішпей­ді. Ешкім­нің ала жібін аттап өтпе­ген пері­ш­те жігіт­ті экс­тре­мист жаса­мақ­шы. Сон­ды­қтан бәрі­міз бір жұды­рық болып, Қала­сты алып шығай­ық. Қосай батыр­ды алып шығай­ық. Азаптал­ды, оқ тиді, еңбек­теп СИ-18-дің бето­нын­да жүр­ді. Шыққан соң, күресін жалға­сты­рып, қай­та көтеріл­ді. Қосай батыр­ды алып шығайық.

Қысқа­сы, тәу­ел­сіз жур­на­ли­стер мен бло­гер­лер­дің басын қосып, бір бағыт­та, бір-бірі­міздің шаш­ба­уы­мы­зды көтеріп, сөзі­мізді сөй­леп, оппо­зи­ци­я­мы­зды дұрыс жолға салып, оларға ақпа­рат­тық қол­дау біл­діріп, үнін шыға­рып, оппо­зи­ци­я­мы­зға рух берей­ік! Халы­қты оята­мыз деп айт­пай-ақ қояй­ық, өйт­кені халық бізді оят­ты, мені оят­ты. Халық енді оппо­зи­ци­я­ны оят­са екен деймін!

– Ашық та, батыл сұх­ба­ты­ңыз үшін үлкен рақ­мет! Сіздің арман-тіле­гіңіз­ге бір­ге жетейік!

Аза­мат ШОРМАНХАНҰЛЫ,

«D»