Жас домбырашыға кәсіби нота сауаты қажет

Әр ұлт­ты бір-бірі­нен тілі мен түр-тұр­па­ты ғана емес, ұлт­тық киім, бұй­ым, тағам түр­лері де ерекше­леп тұра­ты­ны айқын. Мыса­лы, қазақ десе, көз алды­ңа бір­ден киіз үй, ою-өрнек, дом­бы­ра­ның келе қалуы – заң­ды­лық. Ал кезін­де әр қаза­қтың төрін­де тұрған сол дом­бы­ра­ны қазір­гі ұрпақ шер­те ала ма? Ілу­де бір құй­мақұлақта­ры бол­ма­са, бала­лар­дың бәріне бір­дей дом­бы­ра үйре­ту мүм­кін бе? Осы және басқа да сұрақтар­ды біз Алма­ты қала­сы Ахмет Жұба­нов атын­дағы дарын­ды бала­ларға арналған РҚМММИ дом­бы­ра аспа­бы­ның оқы­ту­шы­сы Мах­сұт­хан Тәші­мов­ке қой­ып көрдік.

– Мах­сұт­хан Тоқтанұ­лы, ерте­де қазақ өзінің ұлт­тық аспа­бы – дом­бы­ра­ны ешкім­нің арнайы үйре­туін­сіз, тіп­ті нота деген­нің не екенін біл­мей-ақ мең­ге­ре беретін еді. Қазір елде дом­бы­ра үйір­ме­лері көбей­ді. Жал­пы, қаза­қтың осы бір көне аспа­бын музы­ка­дан хаба­ры жоқ бала­ның да қолы­на ұста­ту әдісі қашан­нан бері дәстүр­ге айналған?

– Иә, дұрыс айта­сыз. Жал­пы, бұл дом­бы­ра үйре­ту әдісі арнайы пән ретін­де 80-жыл­дар­дан оқы­ты­ла баста­ды. Оған дей­ін музы­ка мек­теп­терін­де, кол­ле­дж­дер­де дәріс беріл­ді. Дом­бы­ра өнерінің, оны үйре­ну, үйре­тудің ұзақ ғұмыр­на­ма­лық тарихы бар. Ол – бағ­зы­дан келе жатқан дәстүр­лі құй­мақұлақ әдісі. Кәсі­би дом­бы­ра­шы болу бәріне мін­дет емес, бірақ дом­бы­ра­ны білу – бар қаза­ққа қажеттілік.

– Жақ­сы, ол жағы түсінік­ті. Ал қазір дом­бы­ра­ны ешкім сахна төрін­де мал­дас құрып оты­рып шерт­пей­ді ғой. Орын­ды­қта қақиып оты­ра­ды. Оның да кәсі­би тұрғы­да бір нақты тала­бы бар шығар?

– Әрине, дыбыст­ың таза әрі құлаққа жағым­ды шығуы дом­бы­ра­шы­ның оты­ры­сы­на және аспап­тың дұрыс орна­ла­суы­на тығыз бай­ла­ны­сты. Дом­бы­ра үйре­ну­шілеріне орын­ды­қта дұрыс оты­ру мен аспап­ты дұрыс ұста­уды үйре­ту өте мән берелік жұмыс. Дом­бы­ра­шы­ны орын­ды­қтың алды­ңғы жар­ты­сы­на, оң аяқты сол аяқтың үстіне қой­ып (ұлдар үшін: сол аяқтың тізесінің үстіне оң аяқ тобы­ғы­ның сәл жоғарғы тұсы орна­ла­суы керек), оты­рып ойнай­ды. Қыз бала­лар­дың оты­ры­сы­ның ұлдарға қараған­да сәл өзге­шелі­гі бар, бұл ұлдар мен қыздар­дың киім ерекшелі­гіне бай­ла­ны­сты. Үйре­ну­ші аспап­ты қысыл­май-қым­ты­рыл­май мең­ге­руі үшін киі­мі дене­ге тар бол­май, емін-еркін оты­руы қажет. Әсіре­се екі иықты түсіріп, еңкей­мей, тік оты­руға жат­ты­ққан жөн. Орын­ды­қта дұрыс отыр­мау, мыса­лы, еңкіш оты­ру, шалқақ оты­ру неме­се қырын оты­ру дом­бы­ра­шы­ға ыңғай­сыздық туды­рып, сол қол­дың дұрыс орна­лас­па­уы­на, оң қол­дың білезік буы­ны­ның дұрыс қалып­тас­па­уы­на, шын­тақтың дене­ге қысы­лып, иықтың бір-бірі­нен жоға­ры болуы­на әкеп соғады.

Сон­дай-ақ дом­бы­ра­шы­ның сол аяғы еден­ге нық басы­лып, өзі денесін тік ұста­уы керек. Алға­шқы үйре­ну кезін­де басын аздап алға қарай еңкейт­кені жөн, өйт­кені орын­да­у­шы дом­бы­ра пер­не­лерін және өз оты­ры­сы­ның дұрыс неме­се терісті­гін қадаға­лап оты­руы керек. Дом­бы­ра­ның басы сол иықтың дең­гей­іне дей­ін көтеріліп, шанақтың төмен­гі бүй­ірі оң аяқтың үстіне орна­ла­са­ды да, ал жоғарғы бүй­ірі кеуде­ге тақа­лып тұруы керек. Оң қол­дың шын­тағы қақ­пақтың ішек­ке дей­ін­гі бөлі­гіне тиек­тің сыр­тқы жағы­нан орна­ла­са­ды. Дом­бы­ра­ның сабы (гриф) сол қол­дағы сұқ сау­сақтың үшін­ші буы­ны мен бас бар­мақтың екін­ші буы­нын­ның ара­лы­ғын­да ұста­лып, бас бар­мақ екін­ші (ортаңғы) сау­сақтың тұсы­на дәл келіп тұруы керек. Бұл жағ­дай дом­бы­ра­шы­ның негіз­гі оты­ры­сы болып есеп­те­леді. Кей­де оты­ры­стың биік неме­се ала­са­лы­ғы­на бай­ла­ны­сты негіз­гі оты­ры­стың өзгеріп кет­пе­уі үшін, дом­бы­ра­шы­ның, орын­ды­ғы бой­ы­на лай­ық (төмен неме­се жоға­ры) болуы шарт. Оң және сол қол­дар­дың жеңіл де жыл­дам қозға­лы­ста­ры аспап­ты дұрыс ұста­уға тығыз байланысты.

– Мәс­саған, тәр­тіп-тала­бы көп екен! Оған қоса, бұның бәрін мең­гер­ген­нен кей­ін қос ішек­ті қағы­стың өзі көп рөл ойнай­ды емес пе?

– Иә, ол үшін алды­мен оң қол­дың шын­тақ буы­ны дом­бы­ра­ның жоға­ры бүй­іріне, ішек­ке дей­ін­гі жер­ге, қақ­пақтың бетіне орна­ла­са­ды. Оң қол­дың білек буы­ны сәл иіліп, 60 гра­дус шама­сын­да бұрыш жасап орна­ла­са­ды. Бас бар­мақ сұқ сау­сақ­пен ұшта­сып, бос ұста­ла­ды да қалған сау­сақтар сұқ сау­сақтың бағы­ты­мен бір-біріне бос жалға­сып жата­ды. Сау­сақтар мен алақан­ның ара­сын­да сәл қуыс қалуы керек. Сау­сақтар­ды быты­ра­тып неме­се бір-бірі­нен алшақ ұстаған­да дыбыс өте әлсіз шыға­ды. Себебі қағыс қағуға тек бар­мақ пен сұқ сау­сақтың күші жет­кіліксіз, сон­ды­қтан қалған сау­сақтар сұқ сау­сақ­пен жалға­сып, қосым­ша күш беруі керек. Оң қол­дың бұлай орна­ла­суын қос ішек­ті бір мез­гіл­де ойнаған­да пай­да­ла­на­ды, ал әрбір ішек­те жеке-жеке ойнаған­да оң қол сәл басқа­ша орна­ла­са­ды. Оң қол­дың басы­нан шын­тақ буы­ны­на дей­ін­гі бөлі­гі қақ­пақтың бой­ы­нан ішек­тің үстіне орна­ла­са­ды да ал шын­тақ буы­ны қақ­пақ пен шанақтың қыры­на таяу орна­ла­са­ды. Бас бар­мақ үстің­гі көл­беу орна­ла­сып, ал сұқ сау­сақ сәл бүгіл­ген күй­ін­де орналасады.

Шерт­пе дәстүрін­де­гі күй­лер­ді орын­даған­да оң қол­дың жоға­ры­да айты­лған пози­ци­я­лық қал­пы сәл өзгеріп, сұқ сау­сақ­пен қағыс қаққан­да алақан жазы­лып кете­ді. Мұн­да сау­сақтар­дың шашы­ра­май, бір­ге жүр­генін қадаға­лау қажет. Сол қол шын­тақ буы­ны­нан бүгіліп, сол қол­дың басы­нан иыққа дей­ін­гі ара­лы­қта 60 гра­дус шама­сын­да бұрыш жасап, дом­бы­ра­ның сабы­на (гриф­ке) орна­ла­са­ды. Дом­бы­ра­ның сабы сұқ сау­сақ, бас бар­мақ­пен ұста­лып, ал қалған сау­сақтар сұқ сау­сақтың бағы­ты­мен қос ішек­тің үстіне бос орна­ла­са­ды. Жал­пы оң қол­дың сау­сақта­ры қалай жина­лып тұра­тын бол­са, сол қол­дың сау­сақта­ры да солай орна­ла­суы керек. Айыр­ма­шы­лы­ғы: оң қол­дың сау­сақта­ры төмен, ал сол қол­дың сау­сақта­ры жоға­ры қарай бағытталған.

Дом­бы­ра­ның сабы сол қол­дың алақа­ны­на тиме­у­ге тиіс. Дом­бы­ра сабы мен алақан­ның ара­сы қуыс болуы шарт. Егер дом­бы­ра­ның сабы алақанға тиіп тұр­са, сол қол­дың білезік буы­ны қысы­лып қала­ды да сау­сақтар­дың қозға­лы­сы­на кедер­гі жасай­ды. Пер­не­лер­ді басқан­да сол қол сау­сақта­ры­ның тыр­наққа жақын жерін­де­гі жұм­сақ еті­мен және пер­ненің дәл үсті­нен бас­пай, пер­не­ден сәл төмен­деу жері­нен дәл басу керек. Бұл дыбыст­ың таза, әрі сапа­лы шығуын қам­та­ма­сыз етеді.

– Аға, енді осы қағы­стар­дың тео­ри­я­сын айтып беріңіз­ші! Үйре­тудің сыр­тқы фор­ма­сы­нан гөрі біз­ге сол жағы таң­сы­қтау ғой. Оның ғылы­ми тұрғы­да қан­дай ата­у­ла­ры бар?

– Дом­бы­ра­да қол­да­ны­ла­тын қан­дай қағы­стың түрі бол­са да оның бәрі дер­лік дыбыс шыға­ру­дың тәсілі болып есеп­те­леді. Иә, дом­бы­ра­дағы қағы­стар­дың өзін­дік ата­у­ла­ры бар. Мыса­лы, төмен және жоға­ры қағы­ла­тын қағыс – «алма­ке­зек» неме­се «қара қағыс», тұтып ойнай­тын қағыс «тұт­па қағыс» деп ата­ла­ды. Қағы­лу мінезіне бай­ла­ны­сты қағы­стар­дың көп­те­ген аты кезі­геді. Мыса­лы, «ілме қағыс», «сипай қағыс», «түй­дек қағыс», «түрік­пен қағыс», «бөге­ме қағыс», т.с.с. Дом­бы­ра­да қағы­стар­ды қағы­лу бағы­ты­на қарай бел­гілей­ді. Төмен бағыт­тағы­сы «П» бел­гісі­мен, ал жоға­ры қағы­лға­ны «V» деп бел­гі­ле­неді. Қағы­стар­дың сан түрі осы екі бел­гі арқы­лы бел­гі­леніп, әр күй­дің басын­да көр­сетіледі. Мыса­лы, пvv; ппv; ппvv; пvvv…

Дом­бы­ра­да күр­делі шығар­ма­лар­ды орын­да­уға бай­ла­ны­сты клас­си­ка­лық аспап­тар­дан алы­нған қағыс түр­лері де қол­да­ны­ла­ды. Олар жал­пы «штрих­тар» деп ата­лып, бір­не­ше түр­ге бөлі­неді. Мыса­лы, пици­ка­то, тре­мо­ло, қос тре­мо­ло т.с.с. Дара ішек­те сұқ сау­сақ­пен төмен-жоға­ры бағыт­та неме­се бас бар­мақ­пен төмен қағы­ла­тын әдісті «пици­ка­то» деп атай­ды. Осы өте жиі алы­нған түрі – «тре­мо­ло», ол нота­лар­ды үзбей, жалға­сты­рып орын­дау үшін қол­да­ны­ла­ды. Бұл әдіс білезік буын­ның көме­гі­мен қос ішек­те де орын­да­ла­ды. Шығар­ма­дағы әр нота­ның бөліп-бөліп, қысқа тре­мо­ло­мен орын­да­луын «дета­ше штрихы» деп атай­ды. Дом­бы­ра­да қол­да­ны­ла­тын әдістер­дің ішін­де акцент, глис­сан­до, стак­ка­то, пор­та­мен­то сияқты штрих­тар да бар. Акцент – көр­сетіл­ген дыбысты жеке, бөліп (сал­мақ түсі­ре) орын­да­уда беріл­се, глис­сан­до екі нота­ның ара­сын тре­мо­ло арқы­лы жалға­сты­ра, дом­бы­ра сабы­мен жыл­жы­та ойна­уды көр­се­те­ді. Стак­ка­то дыбысты өте қысқа, бөліп-бөліп орын­да­уды көр­сет­се, ал пор­та­мен­то дыбыст­ар­дың ара­сын үзбей, сол қол­ды көтер­мей орын­дау керек екенін біл­діреді. Дом­бы­ра­шы­ның оң қол шебер­лі­гі осы әдістер­ді мең­ге­ру­ге бай­ла­ны­сты бола­ды. Оңай қағы­стан күр­делі қағы­старға қарай бір­тін­деп жат­ты­ғу керек. Оң қол шебер­лі­гін арт­ты­ру үшін арнайы жат­ты­ғу, этюд­тер қол­данған жөн. Дом­бы­ра үнінің сапа­сы, дыбыс көр­кем­ді­гі тіке­лей оң қол шебер­лі­гіне де бай­ла­ны­сты, сон­ды­қтан оқу­шы бұл әдістер­ге мұқи­ят дай­ын­да­луы керек.

– Айт­пақ­шы, дом­бы­ра­шы­ның орын­ды­қта оты­ру әдісіне қай­та орал­сақ… Бай­қа­уым­ша, көбіне жастар жоға­ры­да сіз атап өткен талап­тар­ды орын­дай қой­май­ты­нға ұқсай­ды. Осы тұрғы­дан алған­да, шәкірт­тер тара­пы­нан қан­дай кем­шілік­тер­ді жиі байқайсыздар?

– Оны­ңыз рас. Мыса­лы, оқу­шы­ның оты­ры­сын­дағы жиі кез­де­сетін кем­шілік­тер: дом­бы­ра пер­не­сіне алды­нан қарау; дом­бы­ра­ның мой­ы­нын кей­ін тар­ту; сол қол­дың шын­тағын көте­ру; сол иықты көте­ру. Соны­мен қатар білезік буын көтеріледі. Ондай­да сау­сақтар дом­бы­раға толық қой­ыл­май­ды, кей­ін ысы­ры­ла­ды. Төмен­гі ішек­те­гі әлсіз дыбыст­ар осы­дан шығады.

Оған қоса, бар­мақтың пер­не­ден аса бүгілуі бар. Оң аяқ төмен түседі. Оң қол­дың шын­тағын дом­бы­ра түй­месіне тіреп, төмен ұстай­ды. Оң қол­дың білезік буы­ны көтеріледі де сал­мақтың бәрі оң шын­тақта қала­ды. Дом­бы­ра­ның басы сол иықтан жоға­ры көтеріледі деп кете береді ғой.

Ең басты еске­рер жайт, оқу­шы­ның оң жаққа қиса­юы омыр­тқа жүй­есінің, дене біті­мінің бұзы­луы­на әкеліп соғады.

– Дұрыс оты­ру, пер­не­ге сау­сақты жүгір­те білу, қағы­стан жаңыл­мау жағын айт­тық. Енді бұлар­дың нәти­же­сін­де ырғақ пай­да бола­ды ғой. Оған қалай көңіл бөлесіздер?

– Ырғақтың музы­ка­да ала­тын орны ерекше. Дом­бы­ра­дан сабақ беру бары­сын­да ырғақты түсін­діру­ге өте көп көңіл бөлі­нуі қажет. Оқу­шы­ны ырғаққа тәр­би­е­леу – жал­пы шығар­ма екпінін сезі­нуді жетіл­ді­ру так­ті­де­гі ұза­қты­қты тез қабыл­да­уды қам­ти­ды. Оқу­шы сабақ кезін­де бір­тін­деп жаңа ырғақтық сурет­тер­ді мең­ге­ре беруі керек. Мыса­лы, бірі­нен кей­ін бірі келіп оты­ра­тын ширек­тік, сегіздік, он алты­лық нота­лар­ды, затакт, пунк­тир­лі ырғақ, син­ко­па­лық ырғақ, т.с.с. түсініп ойнау қажет. Осы­мен оқу­шы өзінің ырғақ жөнін­де­гі түсіні­гін қалып­та­сты­ра­ды. Оқу жос­па­рын жасау бары­сын­да оқы­ту­шы бұл жұмысқа сабақтың көп­шілік уақы­тын бөлуі керек. Баста­пқы оқы­ту бары­сын­да оқу­шы­ның дәл­ме-дәл санап ойна­уын қадаға­лап оты­рған жөн. Ырғақты қалып­та­сты­ру кезеңін­де оқы­ту­шы оқу­шы­ның қан­дай кез­де дұрыс сана­май оты­рға­нын ескеріп, оны тез түзе­ту­ге шара қол­да­нуы керек. Оқу­шы­ның әсіре­се пау­за сана­мауы, нота ұза­қты­ғын қысқар­тып ойна­уы, дуоль, три­оль, т.с.с дина­ми­ка­лық тәсіл­дер­ді пай­да­лан­ба­уы, шығар­ма­ны ойнау кезін­де жыл­дам­да­тып неме­се жай­ла­тып қалуы, син­ко­па­да неме­се шығар­ма­ның қиын­дау жер­лерін­де мүдіріп қалуы, шығар­ма­ның әрбір фра­за­ла­рын аяқта­уды жыл­дам­да­тып кетуі – міне, осы­лар­дың бар­лы­ғы ырғақты дұрыс мең­ге­ре алмауы­нан бола­ды. Сон­ды­қтан ән-күй­ді алғаш тал­даған­да өте жай екпін­де, бір қалып­ты сана­тып үйрет­кен жөн. Сон­дай-ақ оқу­шы­ның орын­да­у­шы­лық тәсіл­дер­ді мең­ге­ру бары­сын­да сан түр­лі ырғақ­пен жат­ты­ққа­ны дұрыс. Мыса­лы, тре­мо­ло, пици­ка­ко т.с.с. штрих­та­ры бар шығар­ма­лар екпіні жағы­нан да жай, жыл­дам неме­се орта­ша болып дамуы керек.

Қоры­та айтқан­да, дом­бы­ра­шы­ның тех­ни­ка­лық өсуі деген­ді әртүр­лі штрих, ырғақ, екпін­ді еркін мең­гер­ген шебер­лік жиын­тық деп түсі­ну керек.

– Ал үйір­ме­лер­де күр­делі күй­лер­ді қалай үйретеді?

– Бұл рет­те музы­ка­лық шығар­ма­ны тал­дау, ком­по­зи­тор­дың ойын, тілін түсін­ді­ру – оқы­ту­шы үшін үлкен мін­дет. Оқы­ту­шы ең алғаш шығар­ма­ны тал­даған­да ком­по­зи­тор жөнін­де, не халық ән-күй­лерін жеке аспап­тарға лай­ы­қтап өңде­ген­дер жөнін­де оқу­шы­ға түсін­діріп, оны өзі аспап­та ойнап көр­сетіп бер­се, ол үлкен ұста­здық жетістік сана­ла­ды. Оқу­шы­сын аспап­ты дұрыс мең­ге­ру­мен қатар, өз беті­мен дай­ын­да­луға үйретіп, музы­ка­лық қабілетін үне­мі арт­ты­рып, орын­да­у­шы­лық өнер­ге ынта­лан­ды­ру оқы­ту­шы үшін нәти­женің көзі болып есеп­те­леді. Оқу­шы­ға өзін­дік дай­ын­да­лу кезін­де ең алды­мен онта текстін дұрыс иге­ру жүк­те­луі керек. Ол үшін оған жай екпін­де, ырғақ жағы­нан дәл ұстап, шығар­ма­ның қиын жер­лерін бөліп алып дай­ын­да­лу, т.с.с. тап­сыр­ма­лар жүк­те­леді. Міне, осы тап­сыр­ма­лар игеріл­ген мез­гіл­де ғана шығар­ма­мен жұмыс істеу баста­ла­ды. Бұл оқы­ту­шы­ның түсін­діруі, ком­по­зи­тор жөнін­де­гі түсінік, дина­ми­ка­лық теңе­улер, музы­ка­лық шығар­ма­ның фор­ма­сы, құры­лы­сы, тональ­дік өзгерістер т.с.с. көп­те­ген фак­тор­лар­дан тұра­ды. Оқы­ту­шы бұл фак­тор­лар­ды музы­ка­лық шығар­ма­лар­да тал­дау, музы­ка­лық фор­ма, гар­мо­ния, мето­ди­ка т.б. сабақтарға үлкен көңіл бөлу арқы­лы оқу­шы­ға дұрыс жет­кі­зе білуі керек.

Музы­ка­лық шығар­ма­ны үйре­ту бары­сын­да бір­ден орын­да­уға қиын тиетін жер­лерін мең­ге­ру үшін оқы­ту­шы тара­пы­нан нақты әдіс-амал­дар­дың көр­сетіл­гені жөн. Сон­дай-ақ шығар­ма­ны құры­лым­дық-фра­за­лық құра­мы­на сәй­кес әуелі жеке-жеке дай­ын­дап, сосын ғана толық орын­даға­ны өте тиім­ді. Тіп­ті кей­бір қиын тұста­ры­на арнайы жат­ты­ғу­лар беріл­гені дұрыс. Міне, осы жат­ты­ғу­лар орын­далған­нан кей­ін шығар­ма­ның негіз­гі желісін түсініп, шары­қтау шегі мен көр­кем­дік мәнін ашуға кірі­су керек. Бұл жер­де оқы­ту­шы­ның өзін­дік орын­дау шебер­лі­гі іске асуға тиіс. Оқу­шы­ға шебер орын­да­у­шы­лар­дың тас­па­дағы жаз­ба­сын тың­да­ту­дың да мәні зор.

– Дом­бы­ра үйір­месіне менің екі жиенім қаты­сты. Сон­да жүріп нота үйрен­ді. Еке­уіне күн­де үй тап­сыр­ма­сы берілетін. Соған қараған­да, дом­бы­ра үйре­ту де кәдім­гі мек­теп­те­гі дәстүр­лі пән­дер сияқты ғой деймін…

– Жау­ап­кер­шілі­гі дәстүр­лі пән­дер­ден де жоға­ры. Бұл рет­те оқы­ту­шы­ның басты мін­дет­терінің бірі – оқу­шы­ның үйде­гі дай­ын­ды­ғын ұйым­да­сты­ру. Үйде­гі дай­ын­дық күн­бе-күн болуы шарт. Бір күн дема­лы­сқа жібе­ру­ге бол­май­ды. Алға­шқы кез­де күн­бе-күн дай­ын­дық оқу­шы үшін өте қиын бола­ды. Сон­ды­қтан оқу­шы­ның ынта­сын ауда­ру үшін жеңіл мең­ге­ретін, оның түсіні­гіне ыңғай­лы тап­сыр­ма­лар бер­ген жөн. Жұмысты өте ауыр­ла­тып жібе­ру­ге бол­май­ды. Егер оқу­шы тап­сыр­ма­ны орын­да­маған жағ­дай­да, сол тақы­рып­ты қай­та­лап, тереңірек түсін­ді­ру – оқы­ту­шы­ның үлкен мін­деті. Оқу­шы­ның үйде­гі жұмысы­ның орын­да­лу бары­сын сабақ сай­ын сұрап, қан­ша уақыт және қан­дай тәр­тіп­пен дай­ын­далға­нын біліп оты­ру керек. Оқу­шы­ның әр шығар­ма тура­лы өз көзқа­ра­сы, түсіні­гі бола­ды. Оқы­ту­шы үшін мұны біліп оты­ру – өте маңы­зды. Өз бетін­ше жұмыс істе­у­ге оқу­шы­ның жеке талға­мы, өзін­дік ой тұжы­ры­мы әрқа­шан қол­дап, демеп оты­ру­ды қажет ете­ді. Оқу­шы­ның ішкі сезі­мі, шығар­ма­шы­лық қабілеті үйде­гі дай­ын­дық бары­сын­да айқын көрі­неді. Сон­ды­қтан үй тап­сыр­ма­сын бер­ген­де оқу­шы­ның табиғи қабілетіне, мүм­кін­шілі­гіне, ой-өрісіне, талға­мы­на аса назар ауда­ру керек.

– Осы орай­да оқу­шы­ға нота үйре­ту жөнін­де де бірер ауыз түсінік бере кетсеңіз…

– Нота­ны бір­ден оқуға жат­ты­ғу­ды дом­бы­ра­шы­ның дұрыс оты­ры­сты мең­геріп, екі қол қозға­лы­ста­рын қалып­та­сты­рған­нан кей­ін бастаған жөн. Бұл жат­ты­ғу беріл­ген нота­лық үлгіні әрі жай екпін­де, әрі ырғақты сақтап, санап ойнаған­да ғана нәти­желі бола­ды. Бір­ден оқуға жіберіл­ген нота­лар ойна­уға әрі санап оты­руға ыңғай­лы болып, оқу­шы білетін қағы­стар­мен орын­да­ла­ды. Шығар­ма­ны бір­ден оқып, ойнау бары­сын­да гар­мо­ни­я­лық үндестік­ті бұз­бай, аппли­ка­ту­ра­лық ерекшелік­терін өзгерт­пей, беріл­ген мінез­де­ме­ге сәй­кес орын­да­уға тыры­су керек. Шығар­ма­ны бір­ден оқып, ойна­уға басты мән біріліп, оған ұстаз тара­пы­нан арнайы уақыт бөлі­нуі қажет. Үйге беріл­ген тап­сыр­ма­лар­дың ішін­де бір­ден оқып, үйре­ну­ге арналған шағын ән-күй­лер­дің ұмы­тыл­маға­ны абзал. Осын­дай ән-күй­лер­ге оқу­шы өзінің аппли­ка­ту­ра­сын, қағы­ста­рын қай­тып орын­да­са, әрі қызы­қты, әрі әсер­лі бола­ры сөзсіз.

– Ерте­де жұрт дом­бы­ра­ны сол нота­сыз-ақ үйре­ну­ші еді ғой?

– Сан жүй­есі­мен бе? Иә, дом­бы­ра­ны үйр­не­уді ниет еткен, руха­ни тек­тілі­гі, таудай тала­бы бар жан­дарға сан жүй­есі­мен үйре­ту – есте сақтау қабілеті қалып­тас­паған үйре­ну­ші­ге тиім­ді әдіс. Бұл тез үйре­ну­мен қатар, нота сау­а­тын қажет­сін­бей­тін дом­бы­ра­шы­ға арна­ла­ды. Соны­мен қатар жас бала­ларға үйре­ту кезеңін­де нота уақыт алады.

Құй­мақұлақ – дәстүр­лі күй үйре­ту мек­тебі. Құй­мақұлақ әдісі – жал­пы дом­бы­ра үйре­ту мек­тебінің өзе­гі. Бұл қаси­ет музы­ка мама­ны­ның әрқай­сысын­да болуы шарт, көбі­не­се табиғат­тан беріледі. Құй­мақұлақ әдісінің ғасыр­лық тарихы бар. Ол заман­да да, қазір де күй ғұмыр боп өскен ауыл бала­сы құлақ­пен қабыл­даған. Оны дом­бы­ра үстіне қолын қой­ып, ешкім үйрет­пе­ген. Бұл – үйре­ту әдісінің қиы­ны, бірақ ең тиімдісі.

– Демек қазір де үйір­ме­де дом­бы­ра­ны нота­сыз үйре­ту­ге бола ма?

– Мен сіз­ге оны былай түсін­дірей­ін, бәрібір де кәсі­би нота сау­а­ты – дом­бы­ра­шы маман­ды­ғын қалаған әрбір аза­мат­тың үйре­ну жолы. Қазір музы­ка мек­теп­терінің ұста­нар бағы­ты, дәстүр­лі құй­мақұлақ әдісі нота сау­а­ты­мен қатар жүр­гізіледі. Әдістер­дің қай­сысы бол­са да ешбір маманға кедер­гі кел­тір­мей­ді. Кәсі­би жүйе үшін нота­мен үйре­ту қажет.

– Соңғы сұрақ, балаға дом­бы­ра үйре­ту­де қан­дай қиын­ды­қты бастан өткересіздер?

– Ең жау­ап­ты да қиын жұмыстың бірі – оқу­шы­ның сол қол сау­сақта­ры­ның шебер­лік жыл­дам­ды­ғын арт­ты­ру. Бұл үшін күн­бе-күн­гі сабақта гам­ма, этюд, әртүр­лі жат­ты­ғу­лар­ды пай­да­ла­ну керек. Әр музы­кант үшін қол жүгір­ту, жат­ты­ғу күн­делік­ті әдет­ке айна­луға тиіс. Оқу­дың алға­шқы кезеңін­де арна­у­лы жат­ты­ғу­лар­мен мін­дет­ті түр­де дай­ын­да­лу керек, себебі бұл жат­ты­ғу­лар­сыз оқу­шы дұрыс дыбыс шыға­ра білуді, қол­дың буын­да­ры­ның дұрыс қозға­лы­сын қалып­та­сты­ру­ды жақ­сы мең­ге­ре алмайды.

Бір ескер­тетін жайт, оқу­шы­ның сол қол буын­да­ры­ның бірқа­лып­ты жыл­жып, рет­пен қозға­лы­сын қадаға­лау, гам­ма, арпе­джио­мен жат­ты­ғу – тех­ни­ка­лық өсудің бір­ден-бір жолы. Гам­ма және арпе­джио­мен жұмыс істе­ген­де дыбыст­ың таза­лы­ғы­на, құн­ды­лы­ғы­на, рит­ми­ка­лық дәл­ді­гіне үлкен көңіл бөл­ген жөн. Мұғалім­нің негіз­гі мін­детінің бірі – әрбір оқу­шы­ның жеке оқу жос­па­рын жасау. Ол бала­ның қабілет ерекшелік­теріне сәй­кес күй­лері мен пье­са­лар­ды дұрыс таң­дап алуға негіз­де­леді. Дом­бы­ра­ны ойна­удың қазір мына­дай екі орын­да­у­шы­лық дәстүрі бар:

1.күй орын­дау дәстүрі.

2. фор­те­пи­а­но­ның сүй­е­мел­де­уі­мен ойна­ла­тын көр­кем шығар­ма­лар­ды ойнау дәстүрі.

Оқу­шы­лар­дың орын­дау шебер­лік­терін арт­ты­руға күй сипа­ты жат­ты­ғу­лар­дың, әртүр­лі қағы­старға, гам­ма­лар және арпе­джи­о­лар ойна­удың әсері мол. Оқу­шы­ның үлгері­мі көбіне оның үйде­гі дай­ын­дық жұмысы­ның дұрыс ұйым­да­сты­ры­луы­на тіке­лей бай­ла­ны­сты. Бағ­дар­ла­ма­да оқу жос­па­рын­да көр­сетіл­ген көр­кем шығар­ма­лар­дың маз­мұ­ны, орын­дау әдістері әрдай­ым тия­нақты тал­да­нып оты­ра­ды, шебер­лік­ті жетіл­діретін түр­лі жат­ты­ғу­лар, гам­ма­лар, т.б. тех­ни­ка­лық шығар­ма­лар бір­тін­деп, саты­лап үйретіледі. Музы­ка­лық сау­а­тын кеңей­тіп, тео­ри­я­лық білім­мен орын­дау мәде­ни­етін қалыр­та­сты­ра түседі. Оқу­шы орын­дай­тын шығар­ма­лар­ды бір­те-бір­те күр­де­лен­діріп, олар­ды кідіріс жаса­май ойнай­тын­дай дәре­же­ге жетуі керек.

– Әңгі­меңіз­ге рах­мет! «Ұста­здық еткен жалы­қ­пас, үйре­ту­ден балаға» деген­дей, ұлт­тық аспап­ты жаны­на серік еткен сіз­дер аман болыңыздар!

Сұх­бат­тасқан Ерік ЕЛЕУСІЗ