- Дүйсенбі күні Алматыда гендер теңдігі мәселесі бойынша жүздеген адам қатысқан митинг өтті. Жергілікті әкімдіктің келісімімен өткен жиында Қазақстанда тұрмыстағы зорлық-зомбылық және әйел теңдігі мәселелері қозғалып, әйелдердің, сексуалдық азшылықтың құқықтары қорғалмайтыны туралы әртүрлі пікір айтылды. Полицияның бақылауымен еркін өткен митингіде айтылған пікірлер әлеуметтік желідегі талқыға ұласты. Шерушілерге қарсы топ «ұлттық құндылықтарды қорғау керек» десе, оларды жақтағандар «адам құқықтарын» алға тартты, кей сарапшылар шеруді «демократияның көрінісі ретінде билік әдейі ұйымдастырып отыр» деген пікірде.
Халықаралық әйелдер күні өткен шеруге қарсы шыққандардың көбі «ұлттық құндылықтар», «қазақы тәрбие» және «жиіркенішті әлемдік құбылыстар» туралы айтты.
Бұрынғы айтыскер ақын, қазір діни телеарна басшысы Мұхамеджан Тазабек шараға қатысушыларды «Не қыз екені, не ұл екені белгісіз, жүрісі еркек, дыбысы әйел, ұраны ұғынықсыз, талабы қисынсыз, әлемдік құбылыстарды алға тартып, феминистік үрдістің артына тығылған әлдекімдер» деп суреттеп, «Біз қыз абыройы мен ана қасиетін, әйел орны мен жар мәртебесін төмендеткен халық емеспіз. Біз әлдебір елдердей әйелдерді күңдей жұмсап, жезөкшенің салығын санап, қыздарға қырын қараған ел емеспіз» деп жазды.
Журналист Бағашар Тұрсынбайұлы жиындағы кейбір ұрандар «жиіркеніш тудырады» деп санайды. Оның пікірінше, жиынға қатысушылардың кейбір пікірі – «Адам табиғатына қайшы, адамдықтан безу, өз табиғатыңнан қашу».
Кей жастардың митингіге «Өз жатырым – өз ережем» деген плакат ұстап шыққаны да әлеуметтік желіде жиі талқыланды. Ержан Шардарбекұлы бұл ұранды аборт жасауға толық құқық беруге шақыру деп түсініп, олар «ұрпағымен ойнап жатыр, жауыздар, адам өлтірушілер» деп жазды.
Жазушы, журналист Марат Тоқашбаев – гендер теңдігі жиынындағы ұрандардың бәрін бірдей қолдауға болмайды деп санайтындардың бірі. Оның сөзінше, «Қазақстанда әйел құқығы заңмен қорғалған. Жоғары қызметте отырған әйелдер де бар. Отбасындағы ұрыс-керістің барлығын зорлық-зомбылық деп санау да дұрыс болмауы мүмкін. Өйткені әрбір жайттың астарына жеке үңілу керек».
Шеруге қолдау білдіргендердің көбі Қазақстан қоғамында әйел құқығы шектелетінін, бұған кейде консервативтік қазақ қоғамы әдейі жол беретінін айтады. Дегенмен, жұрттың көбі «қазақы салт-дәстүр мен қоғамдағы олқылықтарды шатастырмау керек» деген пікірді жақтайды.
WhatsApp-тағы чаттарда Қазақстанның әр түкпірінен мыңға жуық әйелге тұрақты заң кеңесін беріп жүрген құқық қорғаушы Айна Шорманбаева әйел құқығы мәселесінің тамыры тым тереңде дейді.
– Әйел құқығы мәселесін жеңіл-желпі нәрсе сияқты санайтындар шын мәнісінде оны өз басынан өткізбеген болуы мүмкін. Әсіресе ауылды жерде тұрмыстағы зорлық-зомбылыққа ұшырайтын әйелдер өте көп екенін байқадым. Полиция жұмыс істемесе, мемлекеттік қызмет орындарына қолжетімсіз жерлерде зәбір көрген әйелдер қайда барарын білмейді. Қазір сот шешімі болса да, алимент ала алмай жүрген әйелдер, декретке шықса да, ақшасын ала алмай, декреттен қайта жұмысқа кіре алмай жүрген әйелдер көп екенін күнделікті көріп отырмын. Осының бәрі әйел құқығының қорғалмайтыны емес пе? – дейді ол.
Қазақстан президенті жанындағы Ұлттық сенім кеңесінің мүшесі Айгүл Орынбек «Әйел құқығы» мен «жатыр құқығын» араластырмаған жөн» деп санайды және әйел құқығы жиі бұзылатынын айтады.
«Өз қызын зорлаған әкелерді, туған қарындасын қорлаған ағаларды көріп те, естіп те жүрміз. «Ұят болады», «Үндеме», «Қыздығың орнына келмейді» деген сөздерді қою керек! Оған қоса теріс діни ағымдағылар, әйелдер білім алмауы керек, үйде отыруы керек деген шектеулер де қазақ әйелдеріне деген қысымды күшейтіп отыр» деген ол митингіде айтылған кей пікірлерге қарсылық білдірді. «Жатырдың түрі көп, қағынған жатырдың не істейтінін ойлау жиіркенішті. Бұл біздің менталитетке қарсы. Бұл – әйел құқығы емес, әйелдің нәпсі сұранысы» деп жазды Айгүл Орынбек.
Facebook желісін белсенді қолданушы Мөлдір Махмудаеваның сөзінше, гендер теңдігі жайлы жиын сирек өтетіндіктен, қоғамның оларға үрке қарауы заңды. Ал сынаушылар көбіне «жатыр мәселесіне», «бір жынысты неке» мәселесіне назар аударып, тұрмыстағы зорлық-зомбылыққа мән беруге дайын емес екенін көрсеткен.
«Әйел құқығы мәселесі ұлттық құндылыққа қайшы емес. «Дәстүрдің озығы да, тозығы да бар» деген мақал да – ұлтымыздыкі. «Алтын басты әйелден бақа басты еркек артық» дегенді тыңдап өскен бала әйелді бірінші орынға қоя ма? «Балалы үй базар, баласыз үй мазар» деп баласыз отбасыларды табаласа, ұлы жоқ отбасыларды да кемсітеді. «Қыз мұраты – кету» деген сөз де аңғара білгенге қызды шеттету. Бұл – кейде қыздың тұрмысқа мәжбүрлі түрде шығуына әкеледі», – дейді ол.
Біріккен Ұлттар Ұйымы әйелдер жөніндегі құрылымының Орталық Азия және Еуропа офисі азаматтық қоғам комитетінің мүшесі, гендер теңдігі жөнінде зерттеуші Молдияр Ергөбековтің сөзінше, қоғам қашан да консерватив көзқараста болады.
– Батыс қоғамы да, Шығыс қоғамы да күнделікті дағдысын догмаға айналдырады да, тіпті дәл сол мәселеден зардап шексе де, [одан] айырылғысы келмейді. Гендер теңдігі жайлы жиынға байланысты даудан осыны көріп отырмын. Қоғамда әйел құқығы өрескел бұзылатын кез көп. Тіпті митинг кезінде «әйелдердің зорлық-зомбылықтан өлгені» жайлы айтылып жатыр. Қарсы пікірдегілер ең болмаса осыған назар аудару орнына «ата-бабамыз қызға тек қана төрден орын берген» деген популистік риторикаға ұрынып отыр. Бұлар – дәстүрлі патриархалдар. «Әйел мен ер ешқашан тең бола алмайды, әйел – ақымақ» дейтіндер де бар. Осы екі топтың қоғамда айтарлықтай көзқарас қалыптастырып отырғаны аңғарылады, – дейді ол.
Молдияр Ергөбековтің сөзінше, мұндай пікір үстемдігіне постколониалдық түсінік әсер етіп отыр. Отаршылдықтан шыға бастаған қоғам бұрынғы, тіпті антигуманистік салт-дәстүдің өзін қайта орнықтырғысы келеді. Бірақ олар осы заманның техникасы мен технологиясын пайдаланады. «Бұл – күн тұтылғаны секілді сана тұтылғанының белгісі, қараңғылық көлеңкесі».
Зерттеуші әйел теңдігі жайлы ұғымды қолдай отыра, гендер теңдігі жайлы жиынға келген ЛГБТ өкілдерін айыптаушыларға да кінә қояды. «Демократия дегеніміз – ең әуелі адам құқығы. Діні, жынысы бөлек адамды қолдамауыңыз мүмкін, бірақ олардың да дәл сіз сияқты көп алдында ой-пікірін айтуға құқығы бар екенін мойындауға міндеттісіз», – дейді ол.
Журналист Елнұр Әлімова да осыған ұқсас пікір білдірді: «Әйел құқықтары, феминизм деген не екенін түсіну үшін қазаққа әлі бір ғасыр керек сияқты. Қазір әйелдердің дауыс беріп жүргені, ерлермен саясатқа қатар араласуы – феминизмнің арқасы. Феминизм деген – ғылымда үлкен бағыт. Оны құбыжық қылып көрсетудің қажеті жоқ. Келінді күң көретін дәстүр әлі бар. Әйел біреудің күңі емес”.
Акцияға шыққандар арасында Қазақстанда Қылмыстық кодекстің 405-бабы («Тыйым салынған ұйымның ісіне араласу») бойынша үстінен іс қозғалып, айып тағылған белсенді әйелдердің суретін ұстап, оларды қудалауды доғаруды талап еткендер де болды. Бірақ бұл шарада билікке қарсы саяси ұран көп айтылған жоқ.
Консерваторлар арасында да, оппозиция өкілдері ішінде де бұл жиынға билік әдейі рұқсат берді деп санайтындар бар. Олардың айтуынша, билік режимнің өзін, оның саясатын тікелей сынайтын жиындарды өткізбеуге тырысады да, мұндай шараларды «демократия көрінісі» деп дәріптеуге күш салады.
«Ақ жол» партиясы атынан жақында парламент мәжілісіне депутат болып сайланған ақын әрі журналист Қазыбек Иса 8 наурыздағы шеруді «ұлттық ділімізді құртатын, ұлттық кодтың тас-талқанын шығаратын” шара деп атады және «Менің жатырым – менің ережем», «Күштің жынысы жоқ», «Ана болу міндет емес» деген ұрандарды көру қандай қасірет еді?!» деп кейіді.
Депутаттың сөзінше, «Ақ жол» партиясы мемлекеттік тілді қорғау жайлы шеруге шықпақ болғанда, билік рұқсат бермеген. «Тіл шеруіне жол жоқ – жын шеруіне жол көп болып тұр» дейді ол.
Гендер теңдігі жайлы жиынға биліктің рұқсат бергеніне саясаттанушы Қазбек Бейсебаев та назар аударған. Ол әйелдер мәселесі бар екенін растай отырып, билік бұл жиынды «Қазақстанда адам құқығы, бейбіт жиынға шығу құқығы бұзылады» деп жүргендерге көрсету үшін пайдалана алатын болды деп жазған.
Оппозицияшыл журналист Гүлжан Ерғалиеваның сөзінше, «билік бұл жиынға кедергі келтірмек түгілі, өзі басқарып отырды». «Еуропарламенттің Қазақстандағы адам құқығы жайлы қарары мен кейбір шенеуніктерге санкция салу мүмкіндігі әсер етті. Оппозиция митингісіне жасаған кейінгі кеттлингтен (демонстранттарды полиция құрсауында сағаттап ұстап тұру – Ред.) соң ушыққан жағдайды реттеу керек болды. Бүгін сөйтіп «қазақ демократиясын» әдемі ұйымдастырып, паш етті» деп жазды Ерғалиева.
Асылхан МАМАШҰЛЫ, Azattyq.org
БІЗ НЕ ДЕЙМІЗ?
Бұл шеруге қатысты өз сөзімізді айтпасақ, атышулы акцияның арасында жүрген азаматтық қоғам өкілдері «ДАТ»-тың ұстанымын түсінбеуі мүмкін. Сондықтан бұл тақырыптың біз қолдайтын тұжырымы ретінде журналист Есдәулет Қызырбекұлының «Фейсбук» желісіндегі жазбасына жүгіндік.
- «Алматыда өткен әйелдер шеруіне бардым, көрдім. «Бас жарылып, көз шыққан ешнәрсе жоқ». «Ойбай!» дейтін де дүние көрмедім. Осы уақытқа дейін өткен митингтерге қарағанда, қатысқан адамдардың қарасы көп болды. Шерушілердің басым көпшілігі жастар екен. Біраз жұрт осы шеруді талқылап, ЛГБТ, феминистер жайында «қызыл кеңірдек» болып жатыр екен. Өз басым ЛГБТ-ны ақтамаймын да, даттамаймын да. Олар біз қаласақ та, қаламасақ та, осы қоғамда бар. Ал бар дүниені жасыра бергеннен ол жоқ болып кетпейді. «Әйел құқығы – Адам құқығы» деген ұранмен толық келісемін. Кез келген адамның жынысына, ұстанымына, көзқарасына қарамастан, оның құқығы қорғалуы тиіс» деп жазыпты Есдәулет.
Біз журналистің жазбасына: «Әй, жарайсың, Есдәулет! Темірқазық боларлық тұжырым түйдің!» деп жауап қаттық.
Рас, бұл әлеуметтік топтың құрамы ара өсірушілер немесе мысық асыраушылар клубының мүшелерінен кем емес. Яғни, қоғам қылқынып қалса да, санасуға тура келеді. Құқық дегенде, бұл топтың сұрап отырғаны осы – «біздің бар екенімізді қаперіңе ал, бақшамызға түспе» дейді. Жеке адамның қоғамда бар «тұрмыстық салтымен» алысу ақыры әбүйір әпермейді. Есдәулеттің пікірі осы тұрғыда дұрыс деп ойлаймын.
Ал енді бұл марштың саяси астары басқа әңгіме. Билік бұған рұқсат бергенде (бәлкім, өзі бастамашы болды), қазақты тағы да бір бөлшекке ыдыратуды көздеді ме? (Сопы мен салафиттің соғысы сияқты). Әлде бұның астарында талабы «асқынып» бара жатқан көп балалы аналарға қарсы әрекеттің әлпеті жатыр ма? Жоқ әлде азаматтық қоғамның серкелері арасына от салу ма? Бұл енді қоғамды, расында да, ойландыратын сұрақтар болса керек…
Ермұрат БАПИ