Жақында өткен жас журналистерге арналған Jas Qalam форумында ақпарат және коммуникация министрі Дәурен Абаев журналист шеберханасының кәсібилігіне қатысты түрлі мәлімдеме жасады. «Біз соңғы 15 жылда, мүмкін, журналистика қандай да бір салада өткірлігін жағалтқанын немесе керісінше қауырсынын ұштағанын мойындауымыз керек, бір шектен екінші шекке шыққанын», – деді салалық ведомство басшысы.
Бұл мәлімдеме журналистік қоғамда сын көзбен қабылданды: «Біздің заңнаманың қатайту жағына қарай үнемі өзгеретін қарқынын ескерер болсақ, қандай өткірлік туралы айтуға болады» дейді. Журналистер одағы басқармасының төрағасы Сейтқазы Матаев бұл мәлімдемені орынсыз деп бағалады. Қазақстандық журналистиканың қазіргі жағдайы – біздің бүгінгі сұхбатымызда.
– Сейтқазы Бейсенғазыұлы, сіз қалай ойлайсыз, неліктен Дәурен Абаев журналистиканың өткірлігін қозғап отыр?
– Мүмкін, ол жастарға солай ұнағысы келген болар? Жастар мұны шындық деп қабылдаған шығар. Бірақ тәжірибелі журналистер мұны мазақ ретінде қабылдады және министр өзінің не айтып тұрғанына жауап беруі керек. Министрдің көпшілік алдында сөз сөйлеуі баспасөзге өткірлік қоспайды, бұл бос сөздер.
Бұл – орынсыз мәлімдеме немесе ол жәй ғана «түсінбейді», дегенмен ол салалық министрлік басшысы секілді болуы керек қой. Қарапайым тілмен айтқанда, министрлік жағалауларды шатастырып алды: сол жағалауда жұмыс жасап жүріп (Есіл өзенінің – Ред.), оң жағалауда не болып жатқанынан бейхабар.
Елде мемлекеттік идеологиядан ада ақпарат жоқта қандай өткірлік туралы айтуға болады? Ақпараттық аймақ барынша қымталған деп санаймын. Мемлекеттің даңқын шығаратын телевидение, радио және газеттер туралы айтпағанда, қазір билік әлеуметтік желілерді тазалауға кірісті. Кезінде айтқанмын, ғаламторды бақылау мемлекет үшін үлкен проблема болады деп, оның ең дұрыс шешімі – бүкіл Қазақстан бойынша электр энергиясын ажыратып тастау. Саналы азамат ретінде айтарым, мен желі арқылы порнографияның, экстремизм мен терроризм идеясының таралуына қарсымын, бірақ бізде, былайша айтқанда, жуындымен бірге баланы да шайып тастай салады.
Бізде журналистика объективтілікті, сындарлы сынды білдіріп тұрғанда, ақпараттың балама көздері жоқ, көбіне журналистика кез келген елде мемлекет пен қоғам арасындағы дәнекер, жақсы мағынадағы дәнекер. Қазір ол жоқ – басты проблема да осында.
– Министр журналистика кәсіби мамандардың болмауынан емес, соңғы жылдардағы қаламның өткірлігін сөз еркіндігі мен бостандығына қатысты қандай да бір заңнамалық актілерге толықтырулар енгізу арқылы биліктің «жаншып» келуінен екенін түсіне ме?
– Кәсіби мамандар, әлбетте, бар. Бірақ қазақстандық журналистикада ішкі цензура деген мықты дамыған: көптеген басылымдар қандай да бір жайттар туралы жазбайды, себебі бастары кетеді деп қорқады. Әлеуметтік желілердегі ешқандай мағынасы жоқ посттар үшін аңду бастала ма деген қорқыныш бар және тек журналистерді ғана емес. Адам өз пікірін білдірді – және сол үшін жазаланады, оның үстіне ол адамның пікіріне ұлтаралық, конфессияаралық, әлеуметтік алауыздық және т.б. тудырды деген баптар қоса жалғанады. Олай болмайды ғой. Сондықтан адамдар бірдеңе айтудан қорқады. Бізде Конституция рұқсат бергенімен, митингілер өткізуге тыйым салынғандығы туралы айтпай-ақ қояйын.
Біздің заңнамалық алаңымыз 2000-жылдардың басынан бастап тарыла бастады. «БАҚ туралы» заңға ғана емес, ұлттық қауіпсіздік туралы заңға, байланыс туралы заңға енгізілген әр жаңа түзетулер сөз бостандығы жағдайын төмендете берді. Шындық осы. Жақында мен бірқатар басылымның бас редакторларымен кездестім, олар Д.Абаевтың мәлімдемесіне күліп жатыр, журналистикада бір күн де жұмыс істемеген адам ондай мәселелерді қалай қозғап отыр дейді.
– Жұмыс істемегені қалай? Министр болып тағайындалғанға дейін ол президенттің баспасөз хатшысы болды.
– Мен де президенттің баспасөз хатшысы болдым. Бірақ оны журналистика деп санамаймын. Бұл жәй мемлекет басшысының ойы, оның қандай да бір мәселе бойынша пікірін білдіру. Президенттің қасында болғанда – бұл жұмыс дәл сондай болатын.
– Сіздің ойыңызша, журналистерді сынға алмас бұрын, министр өз әріптестерін қарым-қатынас мәдениетіне үйретуі керек деп ойламайсыз ба?
– Иә, мемлекеттіктердің «құс тілі» деген проблемасы бар. Былай қарағанда, қазақша немесе орысша айтып тұр, бірақ ештеңе түсінбейсің. Ешкімді түстеп айтпай-ақ қояйын – сол «құстардың» атын бәрі де біледі.
Әр қазақстандықты толғандырып жүрген проблеманы алып қарайық; теңгенің құнсыздануы. Ресми түсініктемелерде бұл сөзді қолдануға тыйым салды, оның дұрыс айтылуы – бағамды түзету-мыс. Бірақ сол ресми тұлғалардың ешқайсысы ұлттық валютаға не болып жатқанын және не болатынын қарапайым тілмен түсіндіре алмайды. Парадокс туады: мұнай бағасы өсіп жатқанда, мұнайлы елде неге ұлттық валюта бағамының төмендеп бара жатқанын ешкім дұрыстап түсіндіре алмайды. Оның Ресейге қарсы санкциялармен байланысты екенін, себебі біздің тауар айналысымыздың 60 пайызы Ресеймен ғана екенін түсінікті тілмен түсіндіруге болады ғой. Бірақ ондай жоқ.
– Біздің ресми тұлғалар олай жасай алмай ма, әлде жасағысы келмей ме?
– Білетін болар, тек қорқады: шындықты айтса – бастары кетеді. Ал журналистерді сынға алу және ізіне түсу – бұл жалпы ақырғы іс. Біздің міндетіміз – қоғамда не болып жатқанын хабарлау. Бірақ бізде сөйлейтіндерді сынға алмайды, ауыздарын тияды.
Мысалды алыстан іздеп не қыламыз? Жақында ғана журналист Геннадий Бендицкийдің мұрагерлері домендік атына өз құқықтарын дәлелдей алмаған сот процесі аяқталды. Алайда бәрі де бұл шешімнің мұрагерлікті емес, порталдың болмауын көздейтінін түсініп отыр. Жалпы алғанда, соңғы 10-15 жылдағы сот процестері журналистерді бұрышқа тығуда.
– Ал бұдан шығар жол бар ма? Сіз оны қалай елестетесіз?
– Көбі билікке байланысты. Журналистика еркіндігі – бұл ең алдымен биліктің проблемасы. Бізде Конституция цензураға де-юре тыйым салады, ал де-факто ол бар – мемлекеттің бастамасымен жасалған түрлі заңнамалық шектеулер түрінде. Сөз бостандығын ырықтандыруға арналған журналистік қоғамның бірде-бір ұсынысы қабылданбайды. Қадамды заңнамалық тәртіпте жасау керек.
Есімде, қазақстандық журналистика, жеке баспалар 1991–1996 жылдары гүлдеді. Сыртқы цензураны ол кезде де ешкім алып тастамады, бірақ журналистер ұстанған жазылмаған ережелер де болды. Қазір ол жоқ және желідегі еркіндік те шектен шығып жатыр. Мен, мысалы, ғаламторға мүлде кірмеймін, Қазақстан туралы объективті материалдарды шетелдік басылымнан оқимын.
– Яғни, сіз жанама түрде министрдің қазіргі журналистика –бұрынғыдай емес деген пікірін растайсыз ба?
– Тағы бір проблема – жалпы қабылданған түсініктегі «ньюсмейкер» деген сөз бізде жоқ. Хайп бар: өзі туралы айтылғанын қалайтын адам жол бөлігінде билейді, отбасылық өмірін желіге салады. Бұл ньюсмейкерлер емес. Саясаткерлердің қандай да бір аспектілер бойынша түсініктемелерінде тағы да өткірлік жоқ, қырлары тегістеліп кетеді.
Мұның барлығы – біздің қоғам дамуының кідірістері, уақыт өте келе жазылатын ауру деп үміттенейік. Ал хайп, өкінішке қарай, бүгінде сайран құрып тұр: жаңалықтар сайты күн сайын тұтынушылығы төмен жайттарды беріп жатыр: біреу-біреуді зорлады, немересі әжесін өлтірді… Егістікті жинау немесе осы секілді жайттардан хабардар ету керек демеймін, бірақ күн сайын елімізде жазылуы керек көп қызықты жайттар болып жатады, бірақ ондайлар мүлде жазылмайды.
Бұл журналистика жаман деген сөз емес, тек ғаламтор журналистиканы ығыстыруда, Facebookте, Instagramда посттарын бақылап отыратын адамдар бар. Сондай-ақ желілік басылым да қарау санын көбейту үшін қылмыс, оқиғалар туралы көбірек жазады.
Еркін журналистика кез келген елде кез келген уақытта керек. Жақсы мағынадағы басқаша көзқарас, балама ақпаратсыз қоғамның дамуы мүмкін емес. Біз Солтүстік Корея, не болмаса Түркіменстан емеспіз ғой.
– Бірақ, шартты түрде айтсақ, бір шұжық үшін баррикадаға баруы мүмкін, алайда сөз бостандығы үшін – бара қоймас.
– Ол солай: теледидар мен тоңазытқыш үшін күресте тоңазытқыш жеңеді. Батыста неге жағдай басқаша? Ол жақтың қоғамы қалыптасқан: еркін сайлау, тәуелсіз сот, шерулер, жиналыстар бар. Ал бізге үшеуден артық жиналуға болмайды. Маразмға жеттік: көк шармен жүруге болмайды. Бұл не тағы?
Бұл ретте журналистика деген ұғымның сенім кредиті өте жоғары – адамдар журналистикаға соңғы саты түрінде жүгінеді. Сондай-ақ қоғамды айталық, теңге бағамы, ауа райы, азық-түлік бағасы толғандырады, ал биліктегі бітпейтін тағайындаулар толғандыра қоймас. Міне, осыған бағдарлау керек. Ал қоғамға жақсы жаңалықтың дәмін енгізу – ұзақ жүретін процесс, қоғам ол үшін жетілуі керек.
Владимир РАДИОНОВ,
ҚазТАГ
(медиа-проект «DAT» №38 (450) от 25 октября 2018 г.)