Солтүстік Қазақстан облысында қызыл судан келетін қауіп әлі сейілмеді. Соңғы деректерге сәйкес, су астында қалған үйлер саны 2400-ге жетті. Бір тәулік ішінде 2947 адам, оның ішінде 488 бала эвакуацияланған. Осыған орай су басқан аймақта жүрген Мәжіліс депутаты Жарқынбек Амантайұлымен сұхбаттасып, жағдайды сұрастық.
– Петропавлда бірер күнде су тасқыны шарықтау шегіне жетеді деп болжануда. Бұған дейін мыңға жуық тұрғын үй суға кеткен Қызылжар ауданындағы қазіргі жағдай қалай?
– Иә, Бірнеше күннен бері Петропавл қаласында үлкен тасқын болып жатыр. Облысымыздағы жағдай әлі де күрделі. Сергеев су қоймасы 149 % толып, су бөгет шыңынан 2 метр 61 сантиметр асты. Тәулік ішінде 9 сантиметр төмендеді. Есіл өзенінде су деңгейі көтеріліп келеді. Өзен жағасының маңында орналасқан Қызылжар ауданының елді мекендері мен Петропавл қаласында үйлерді су басу деректері тіркелген. Қазіргі сәтте облыста 2401 үй және 1115 үй маңындағы аумақтарды су басқан. Облыс аумағында жалпы саны 12 235 адам қауіпсіз жерге көшірілген. Оның 2919-ы – бала. Бір тәулік ішінде 2947 адам, оның ішінде 488 бала эвакуацияланған. Әзірге тек 44 адам ғана үйіне қайтып барған. Өңірде 3590 бас мал қауіпсіз жерлерге көшірілген.
Сондай-ақ облыста су тасқынының екінші кезеңі басталады деп болжануда. Тоқсан би ауылы маңындағы Есіл өзені деңгейі өткен тәулікте біраз көтерілген. Су Ақмола облысындағы Терісаққан, Жабай және Қалқұтан өзендерінен келіп жатыр. Бүгін Петропавл маңында су тасқынының шарықтау шегі тіркелмек. Облыс орталығында 17–18 сәуір күндеріне болжанған. Петропавл су қоймасындағы су деңгейі 1340 см-ге дейін көтерілді, ал қауіпті деңгей 940 см.
Қаланың су басып қалған өңірлеріне еріктілер мен құтқарушылар гуманитарлық көмек жеткізуде. Мәжілістегі «AMANAT» фракциясының депутаттары да су тасқынынан зардап шеккен ауылдарға барып, халықпен кездесті. «Жебе» қоғамдық қауымдастығының өкілдерінің ұйытқы болуымен күні кеше 40 тоннадай гуманитарлық көмек жіберілді. Үш моторлы қайық, күрек, арба, киім-кешек, азық-түлік және басқа да қажеттіліктердің барлығы 40 тонна болды. Оған қоса, 40 ерікті азамат зардап шеккен ауылдардағы жағдайды реттеуге көмектесіп жүр.
– Павлодарда су тасқынынан зардап шеккендерге 370 мың теңге көлемінде өтемақы төленеді екен. Бұл сома жеткілікті деп ойлайсыз ба?
– Алдымен Павлодардағы су тасқынына байланысты айтайын. Мұнда су тасқыны салдарынан зардап шеккен тұрғын үй құрылысы объектілерін жөндеу және құрылыс жұмыстарына жұмсалатын барлық шығындар бюджеттен тыс қаражаттан жүзеге асырылады. Облыс бойынша су тасқынының алдын алу және салдарын жою іс-шараларына барлық күш пен құрал жұмылдырылды. 370 мыңға келер болсақ, ол үйлері аса зақымданбаған, аздап су кірген отбасыларға бір реттік төлем ретінде беріледі. Ал қайтадан қалпына келтірілетін 14 үйге бірқатар демеушілердің есебінен 47 миллион бөлінді. Енді мұны жетеді, я болмаса жетпейді деп айта алмаймын. Арнайы комиссия мұны назарға алып отыр. Тиісті көмек көрсетілмей қалған азаматтар бізге тікелей байланысқа шығуына болады.
– Елдегі су тасқыны зардаптарын жоюға бір көзден (с одного источника) қаражат бөлінуде. Бұл жағдай жемқорлардың аранын ашып жібереді деген қауіпке қатысты қандай пікір айтасыз?
– Мемлекеттік сатып алу туралы заңда апаттық жағдайда мәселені жедел шешу үшін бір көзден қаражат бөлу қарастырылған. Ал асықпай қарайтын болсақ, қысы ұзақ, жазы қысқа елді мекендерде жүргізілетін жұмыстардың дұрыс болмауына және созылып кетуіне жол ашуымыз мүмкін. Сондықтан бұл орынды заң деп есептеймін. Ал енді бір көзден жасалатын келісімдегі жұмыстың тәртібі мен қаржының дұрыс игерілуін арнайы органдар бақылайды деген ойдамын.
Десе де, салынып жатқан үйлердің талапқа сай болуы жергілікті атқарушы органдар мен біздің бақылауымызда болуы тиіс. Дәл осындай қиын-қыстау уақытта халықтың аузынан жырып, бөлінген ақшаны қалталарына басқан жемқорларды қатаң жазалау керек.
– Жарқынбек мырза, сіз бұған дейін «Майқайың-Алтын» кен орнындағы апат жайлы мәселе көтерген едіңіз. Бұл компанияның банкрот болғаны рас па? Апатқа кімдер кінәлі?
– Майқайыңдағы алтын кенішінде қазіргі уақытта 1 012 адам еңбек етеді. Кәсіпорын өз тарихында 80 тонна алтын, 1 240 тонна күміс, ал жалпы көлемі 16,7 млн тонна кен өндірген. Акционерлік қоғамның құрамында бүгінде екі кеніш тобы мен кен байыту фабрикасы, көлік цехы, көлік жөндеу шеберханалары мен химиялық зертхана, өзге де құрылымдық бөлімшелер бар. Кеніштің тарихы өте бай.
Бірақ бүгіні жұтаң. Қанша тонна алтын-күміс өндірумен айналысса да, «Майқайың-Алтын» кентте өз қаржысына ешқашан тұрғын үй салмаған, балалар алаңы, спорттық немесе әлеуметтік нысандар тұрғызбаған. Тек жылына жергілікті бюджетке барды-жоқты алым-салық төлеп келген. Осы акционерлік қоғамның 100 пайыз акциясы Кипр Республикасында орналасқан «RenceEnterprises LTD» компаниясына тиесілі. Ол компания Милан Попович деген бизнесменге тиесілі.
Өздеріңіз білесіздер, жақында кен орнында орны толмас апат болды. 4 қаңтарға қараған түні Майқайың кеніші шахтасының маңындағы «Майқайың-Алтын» АҚ аумағында төрт жолаушысы бар автобус тазарту кеңістігіне құлаған болатын. Құлаудың алдын ала ұзындығы 150–200 м, ені 500 м, құлау тереңдігі 150 м. Бірнеше сағаттан кейін құмдағы ТЖД құтқарушылары қаза тапқан екі құтқарушының – 24 жастағы Сарқыт Берліқан мен 53 жастағы Олег Леонидович Тышкевичтің денесін тапты. Ал қалған екі азаматты «қаржымыздың жоқтығынан» деп, компания өз тарапынан іздеу-құтқару жұмыстарын тоқтатып қойып отыр. Ал ТЖ қызметкерлері іздестіруді жалғастыру құтқарушыларға қауіп төңдіреді деген пікрді алға тартып отыр. Жоғалған екі қызметкердің отбасына бүгінге дейін жалақы төленіп отыр. Алайда отбасы оларға ақша емес, марқұмдардың мүрдесін тауып беруді сұрайды. Жоғалған 36 жастағы құтқарушы Айдос Шаймерденнің артында ата-анасы, әйелі мен бес баласы қалған.
Ең өкініштісі – құлаған жердің астында бұрындары шахта болғанын ешкім ескертпеген. Тіпті үстінен жол салған және сол жолды қызметкерлер осы күнге дейін пайдаланып келген. Ал техникалық қауіпсіздік шараларына сай, ол жерді қоршауға алып, қауіпті зона ретінде оқшаулап тастау керек еді.
Дегенмен бұл – мәселенің басы ғана. Кентте тұратын «Шанхай» шағын ауданының тұрғындары алаңдап отыр. Оған себеп – шағын ауданның асты да шахтаға айналып кеткен дейді. Кен қазу барысындағы жарылыстардан үй іргесі солқылдап кететінін айтып отыр. 100-ге жуық шаңырақ орналасқан аумақ қазіргі опырылып құлаған жерден небәрі 500 метр қашықтықта орналасқан. Еліміздің байлығына кенелген бұл бай пәтшағарлардың ісін кім қадағалауы керек. Арнайы құрылған комиссияның жұмысын ашық, әрі жұртшылықпен бірлесе отырып үйлестіру керек. Барлық шахталық жұмыс жүргізілген аумақтарды анықтап, оларды қауіпсіздік ережелеріне сай оқшаулау өте маңызды. Осы орын алған апатқа прокуратура әділетті бағасын беруі керек.
– Сіз Парламентте қандастар мәселесін жиі көтеріп жүрген депутаттардың бірі ретінде Көші-қон туралы жаңа заң жобасы қашан қабылданарынан хабарыңыз бар ма? Заң жобасындағы кейбір түзетулерді қоғам қабылдай алмай жатқан сияқты.
– Елге келген азаматтың өтінішін 35 күн қарайды деген сияқты мәселелерге қатысты қазір бізде қоғамда бір түсінбестік болып отыр. Біз мынаны білуіміз керек: қазір әлемдегі геосаяси жағдай сияқты түрлі жайттарға байланысты біздің елімізге де келіп жатқан азаматтардың кей құжаттарын нақтылап қарауға тура келіп отыр, мәжбүр болып отырмыз десек те болады. Сондықтан осы заңның еніп отырған маңызды тұстарының бірі – елімізде терроризмге, экстремизмге және балаларға қатысты жыныстық сипаттағы іске қатысы бар деп істі болған азаматтарға біздің елге кіруге тыйым салынып отыр. Кейде осындай қылмысқа қатысы бар ма, жоқ па дегенді анықтау үшін, келген еліне сұраулар жіберіледі. Сондай мәселелерді анықтау мақсатында 30–35 күн деген мерзім қойылып отыр. Бұған түсіністікпен қарауымыз керек.
Қандастардың көшіп келуіне еліміз әрқашан мүдделі және депутаттар қандастардың мүддесі тұрғысынан өте көп жеңілдіктердің болуын қалайды. Десе де, біз мемлекетіміздің қауіпсіздігі мен ұлттық қауіпсіздігімізді ескеруіміз аса маңызды.
– Жаңа заң жобасында қандастарға берілетін әлеуметтік көмектің түрлері мен берілетін қаржылық сомасында өзгеріс бар ма?
– Әлеуметтік квоталар, төлемдер, субсидиялау – оның барлығы біздің Әлеуметтік кодексте бекітілген. Оған өзгеріс енген жоқ. Бірақ атап өтетін ерекше бір дүние бар, ол – қоныстанушыларға, яғни қандастар немесе оңтүстіктен солтүстікке көшіп келген азаматтарға жер телімдерін беру. Жер телімдері минималды көлемде ауыл шаруашылығы мақсатында беріледі және ол жай берілмейді, жалға алу құқығымен конкурстан тыс беріледі. Қоғамда латифундистер жерлерді шексіз иемденіп алуы сияқты үлкен мәселелер бар ғой. Бұл да сондай қайшылыққа жол ашып қоймас үшін, нақты шектеулермен белгіленіп, үшінші адамның пайдалануына, сатуға тыйым салына отырып, бес жыл мерзімге жалға алу құқығымен беріледі. Азаматтар жерді бес жыл тиімді пайдаланса және игілігіне жаратса, оны ары қарай тағы созуға құқығы бар. Яғни, көшіп келуші азаматтарымызды ынталандыру, қолдау мақсатында береміз. Одан бөлек, үй салуға берілетін жер телімі деген сияқты басқа да мүмкіндіктер бар. Тағы да бір айта кететін жәйт – осы көрсетіліп отырған әлеуметтік қолдаулармен қатар, банк жүйесіндегі несиені мерзімінен кешіктіріп төлеу секілді айыппұлдар болса, бұл көмектерге ешқандай шектеу, пайызын ұстап қалу деген жүрмейді. Яғни, қоныстанушыларға берілетін көмек жан-жақты қорғалған.
Тағы бір нәрсені түсіндіре кетейін, мысалы, Павлодар облысына 2000 квота берілуі мүмкін, сол кезде Петропавлға тағы да 2000 квота берілді десек, ал Павлодарға 2500 адам, Петропавлға 1300 адам келді делік. Сол кезде өңірлерді салыстыра отырып, квотаны жетпей жатқан өңірлерге алмастырады. Белгіленген өңірлерге Үкіметтен квота берілмей қалды деген әңгіме болмаған екен. Сондықтан бұл да қолдау. Бұны дұрыс түсініп, қоғамға дұрыс жеткізе алуымыз керек. Ал енді кейде «басқа өңірлерге келсе, неге квота берілмейді» деген сұрақтар туындап жатады. Біздің мемлекетіміздің саясатын, стратегиялық мақсаттарымызды жүзеге асыру үшін, белгілі бір айырмашылық болуы керек.
Қазақстанның кез келген жеріне келген этникалық қазақ азамат жеңілдетілген тәртіппен азаматтық ала алады. Ал квотаны белгілі бір өңірлерге келген азаматтар ғана ала алады. Осы заң аясында бұрын азаматтық алған этникалық қазақтардың жесірлері басқа елде қалып қойса, кейін осында келіп азаматтық алам десе, дәлелдеу арқылы ала алады. Олар этникалық қазақтардың анасы ретінде, отбасының бір мүшесі ретінде еліне келеді. Әйелдер құқығын қорғауға дүние жүзінде баса назар аударылатынын білесіз.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары шекарамыздан асып, бері қарай келсе болды деген түсінік болды. Құдайға шүкір, одан бері миллионнан астам қандас елімізге келіп қоныстанды ғой. Олар осында өсіп-өнді, еліміздің ісіне, қоғамдық-саяси өміріне араласып, үлесін қосып, еңбегін сіңіруде. Шетелдегі қандастар осы жерді қорғап, қанын төккен бабаларымыздың тікелей ұрпағы тағдырдың әр қилы жағдайымен біреуі шекараның сыртында қалып қойса, біреуі амалсыз көшуіне тура келген. Әлемде қандастарын тартып жатқан бірнеше ел бар, бірақ осы саясатты сәтті түрде жүзеге асырып, жалғастырып отырған мемлекеттің бірі – Қазақстан екенін біз ұмытпауымыз керек.
– Айтпақшы, жуықта Парламентте насыбай мәселесін көтердіңіз. Артынша Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық құрылтайда насыбай ататындар қылмыстық жауапқа тартылатынын айтты. Елдің экономикалық жағдайы ушығып тұрғанда, осы насыбай мәселесін көтеру керек пе еді деген пікір қоғамда айтылуда. Бұл туралы не айтасыз?
– Бұл жерде кезіндегі ата-әжелеріміздің дәстүрлі тобылғының күлі мен табакты қосып жасап жүрген насыбайын айтып жүрген жоқпыз. Қазіргі ішіне нешетүрлі психотроптық заттар қосылып, кез келген адамға қолжетімді, оның ішінде оқушыларға да сатыла беретін насвай табак өнімдері туралы. Өкінішке қарай, бұрын оны тек ересек ұрпақ қолданса, қазір жастар, тіпті қыздар да оған тәуелді. Олардың саны жыл сайын артып келеді.
Оның үстіне бұл жағымсыз әдет тіпті спортшылар арасында да қалыпты жағдайға айналғанын қалай түсінуге болады. Оқушылардың жаппай салынып кеткені дабыл қағатын мәселе болды. Оның дәмін, иісін өзгерту үшін, нешетүрлі химиялық түсініксіз заттарды өте көп қосады. Швед ғалымдары зерттеу жүргізіп, насыбайдың құрамында хром, никель, кадмий, қорғасын, мышьяк сияқты химиялық заттар бар екенін анықтады. Дәрігерлер насыбайдың тек тәуелділік туғызып қана қоймай, түрлі ауруларды тудыратынын да атап өтті. Насыбайды тұтыну адам ағзасын қатерлі ісікке, бедеулікке әкелетіні ғылыми тұрғыдан дәлелденген. Қазақ онкология және радиология ғылыми-зерттеу институты мамандарының айтуынша, насыбай ату ауыз қуысының қатерлі ісігінің дамуына әкеліп соғады. Олар соңғы кездері насыбайды тұтынудың салдарынан жастардың қатерлі ісік ауруыyна шалдығатынын атап өтті
Мына қиын-қыстау заманда елдің болашағын ойлап, ғылым мен білімді дамытып, сонымен қатар насыбайды қою керек деген бірауыз сөзді іліп алып, бүкіл құрылтайдың мазмұны осы ғана болғандай насихатталып кетті. Бұл 2015 жылдан бері қабылданған заң болса да, жұмыс істемей тұрды. Президенттің аузына қарап, тек ескертуін күтіп отырғандай, тек осы ескертуден кейін ғана заң өз күшіне ене бастады.
– Cұхбатыңызға көп рахмет!
Сұхбаттасқан «ДАТ»-тың
Парламенттік тілшісі
Дина ӘДІЛ