- Қазақстанның тәуелсіздік алған шағынан осы күнге дейін бірде-бір сайлау науқаны мұғалімсіз өткен жоқ. Тіпті бүгінгі биліктің электоральды тіреуі мұғалімдер десек, әсте қателеспейміз. Одан қалса, жергілікті әкімшіліктер мен «Нұр Отанның» шекпенін көтеріп, абырой мен мәртебеден айырылған ұстаздар қауымы жөнінде елге танымал комик Тұрсынбек Қабатов былай деп қағытқаны бар: «Бұрынғы кездері ауылдағы ата-әжелеріміз мұғалімге жол берген. Мектепке мұғалім шақырып жатыр десе, сотқа шақырып жатқандай қорқатынбыз. Мұғалімнің алдында папаң мен мамаңның басы салбырап тұратын. Ал қазір керісінше, мұғалімдер оқушы мен ата-анадан қорқатын заман болды».
- ҚР президенті Қасым-Жомарт Тоқаев аталмыш жағдайды түзеуге ынтасын білдіріп, тиісті заңнамаларды қабылдауға тапсырма берді. Осы нұсқаудың аясында кеше ҚР парламентінің мәжілісі «Педагог мәртебесі туралы» заң жобасын қабылдап, оны сенаттың талқысына жөнелтті.
- Бұл заң ұстаз мәртебесін өсіруге және мұғалімнің мүдделерін қорғауға қаншалықты қауқарлы екенін білу үшін, «Мұғалім мәртебесі» қоғамдық бірлестігінің мүшесі, қазақ тілі пәнінің мұғалімі Айман Сағидулланы әңгімеге тарттық. Еске сала кетейік, Айман – мұғалімдерді оқудан тыс жұмыстарға тартуға, жергілікті әкімнің қолбаласы болуға Қазақстанда алғаш рет ашық қарсылық білдірген ұстаз.
– Айман ханым, ең алдымен кеше мәжілісте қабылданған «Педагог мәртебесі туралы» заңға қатысты ой-пікіріңізді білейік.
– Бұл заң жобасында мұғалімдерге қатысты көптеген мәселелер қамтылған десек те, ең өзектілері ескерілмей қалды. Оның ішіндегі басты мәселе – ұстаздардың зейнетке шығу жасы еді. Осыған қатысты мұғалімдер қауымының жанайқайын парламенттегі депутаттарымыз естімеді.
Бұдан бөлек, тағы бір назар аудартын мәселе – мұғалімдердің кәсіби қызметтегі міндеті мен құқығына қатысты. Заң жобасының 7-бабының 4-тармағында «кәсіби қызметті жүзеге асыру үшін, ұйымдастырушылық және материалдық-техникалық қамтамасыз етуге және қажетті жағдайлар жасауға» деп жазылғаны алаңдатады. Осыны пайдаланған мектеп директорлары материалдық дүниелермен қамтамасыз етуді мұғалімдердің мойнына іліп қойып отырмай ма деген сұрақ баршамызды мазалайды. Өзіңіз қараңызшы, материалдық-техникалық жағдайды жасау қай мұғалімнің қолынан келеді?
– Мектептің мүлкін өз қалтасы есебінен жабдықтап жүр деген бірде-бір мұғалімді естімедік… Ұсақ-түйек бірдеңелер бар шығар.
–Тағы бір мәселе мұғалімдердің әлеуметтік кепілдігімен байланысты. Жобаның 12-бабының 5-тармағында «жергілікті өкілді органдар бекіткен тәртіппен және мөлшерде бюджет қаражаты есебінен коммуналдық қызметтердің ақысын төлеу және отын сатып алу бойынша әлеуметтік қолдау көрсетіледі» деп жазылған.
Дәл осы бап «Білім туралы заңда» да бар еді. Бірақ жергілікті атқарушы органдар агрокәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытудың мемлекеттік реттеу туралы ҚР 2005 жылғы 8 шілдедегі № 66 заңын қолданатын. Оның 18-бабының 5-тармағы бойынша, «ауылдық елді мекендерде тұратын және жұмыс істейтін» деп басталатын жолдарының кесірінен бұл көмекті ауылдық жерде жұмыс істесе де, ұстаздардың көпшілігі ала алмады. Қазір мұғалімдердің көбі жалдамалы үйлерде тұрады. Жергілікті органдар қолданып отырған заңда «ауылдық жерде тұратын және жұмыс істейтін» /мұғалім/ делінген. Осыны пайдаланып, ауылдық жерде жұмыс істесе де, көрші аудандардан қатынап немесе жақын жердегі қалада тіркеуде тұратын «квартирант» мұғалімдерге бұл көмек берілмейді. Айтып отырғаным – көмірге берілетін ақша.
Оның үстіне жергілікті атқарушы органның тағайындаған ақысының көлемі де әр жерде әртүрлі: 2000–12000 теңге арасында. Бұл ақша мұғалімдердің көмір сатып алуына жете ме?! Үйсіз жүргені былай тұрсын, квартирант бола тұра, атаулы көмектен қағылатын болса және сол көмектің мөлшері күлкілі болса, бұл «жәрдемді» заң жобасынан мүлде алып тастаған дұрыс. Ал егер мұғалімдердің жағдайын ойласа, бұл көмекті республика бойынша бірыңғай белгілі мөлшерде заңға енгізу қажет.
– Ұстаздар да дәрігерлердің Гиппократ антын қабылдайтыны секілді ант беретін болды деген бастаманың аяғы не болды?
– Иә, осы жобада педагог лауазымына алғаш тағайындалатын адам ант қабылдайды делінген. Оған біз қарсы шықтық. Мектепте директор, оқушылар мен ата-аналардың алдында мұғалімнің ант беруінің өзі ерсі екенін айтып, дабыл қақтық. Осыған байланысты журналистердің көбі ұстаздарды қолдап шықты. Оның ішінде сіздердің «ДАТ» газеттеріңіз де бар. Осы мәселе үлкен резонанс тудырған соң, білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов халықтың сөзіне құлақ асып, жобадан антқа қатысты тармақты алдырып тастады.
– Заң жобасын дайындау ісінде Мұғалімдер кәсіподағының атқарған ісі, қосқан үлесі болды ма?
– Заңды дайындау жұмысына Мұғалімдер кәсіподағы тарапынан 4 адам қатысты. Өкінішке орай, директордың алдында ант беру керек дегенді, мұғалімнің зейнет жасына қатысты шикі дүниелерді тоқтатуға олардың шамасы келмеді. Кәсіподақтың осы кезге дейін мұғалімге көмектескен, оның мүддесін қорғап қалған ешқандай жұмысын көргенім жоқ. Үнсіз отыр.
Керісінше, осы жобаның қай жері қате, қай жері мұғалімге кері әсерін тигізеді деп, аңдып қарап отырған алыс түкпірдегі қарапайым мұғалім Мейіржан Темірбек деген жігіт. Ол анықталған шикіліктер жөнінде әлеуметтік желілерге дабыл қаққан соң, мұғалімдер қауымының қызу талқысына ілінді. Қарап отырсақ, осы заң жобасы ұсынылған уақыттан бастап, қазіргі кезге дейін тіресіп келген – тек мұғалімдер ғана екенбіз. Ата-аналар мен жергілікті билік тарапынан ләм-мим деген сөз естімедік.
– Егер бұл жоба осы мәтінмен қабылданып кетсе, мұғалімдер қауымына келіп-кетер қандай жақсылығы немесе жамандығы болуы мүмкін?
– Турасын айтсақ, «Мұғалім мәртебесі туралы» заңның көптеген жерлері «Білім туралы заңнан» көшіріліп алынған. Сондықтан бұрыннан да заңда жазылған дүниелерді талап ете алмаған, өзін-өзі қорғай алмаған мұғалім сол күйінде қала береді. Оған ешқандай заң көмектеспейді. Бұрын да көше сыпырып, әкімдіктердің жұмыстарына жегіліп жүрген мұғалім әрі қарай да көшесін сыпырып, әкімнің қолбаласы болып жүре береді. Бұны тоқтату үшін мұғалімнің жеке өзінде өз құқығын қорғау иммунитеті қалыптасуы керек. Әйтпесе біздің бюрократтық-авторитарлық елде қабылданатын ешқандай жаңа заңнан қайыр болмайды!
Жаңа заң жобасында мұғалімдерді оқу процесінен тыс өзге жұмыстарға жексе, айыппұл төленеді делінген. Алайда айыппұлдың мөлшері қорқатындай көп емес. Ең бастысы, оны төлетуге пәрмені бар мұғалім болса ғана төлейді, әйтпесе оны төлейін деп тұрған ешкім жоқ.
– Тағайындалғанына көп болмаған ҚР білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетовты қолдап, оның қызметіне қарсы науқан ұйымдастырып жатқандармен Мейіржан Темірбек екеуіңіз алысып жүргендеріңізді білеміз. Жаңа министр сіздерге несімен ұнап жүр?
– Бүгінгі министріміздің ашықтығы мен мұғалімдермен санасуы, қарапайымдылығы тек маған ғана емес, бүкіл мұғалімдер қауымына да ұнап жүр. Бұрын біз ондайды көрмегенбіз. Мұғалімнің сөзіне құлақ астатын бірінші министр – осы Асхат мырза болды. Білім саласына сын айтып жүрген мұғалімдерді жинап, бізбен кеңесіп, айтқан ұсыныстарымыздың біразын орындап та үлгерді.
Әлеуметтік желілерде министрге қарсы шығып, оның отставкаға кетуін талап ететін жазғыштардың біразы – «фейктер» (жалған ауторлар). Менің ойымша, бұл – жұмыс істегісі келмейтін, биліктегі жатыпішер шенеуліктердің өздері ұйымдастырған әрекет сыңайлы. Өйткені оларға жаңа министрдің халықпен тығыз жұмыс жасауы ұнамай жатқан сияқты. Қазіргі таңда министр әлеуметтік желілерде мұғалімдердің сауалдарына өзі жауап беріп, сын айтылған жерден табылып жүр. Бұрынғы министрлер секілді жалтармайды, сұрақтан қашпайды.
Дегенмен, министрімізді керемет деп мақтаудан аулақпыз, әлі де болашақта қалай болатынын көреміз. Ал қазіргі аяқ алысы жаман емес. Оны қозғауға болмайтынын президент Тоқаевтың қаперіне салғым келеді.
– Қазіргі мұғалімдер науқаны – баспасөзге жазылу жүріп жатыр. Директор мен аудан әкімі тарапынан «өл-тіріл – жазыласың» деген қысым бар ма?
– Бұл мәселеге түпкілікті қарасақ, баспасөзге жазылу жұмысының мектеп қабырғасында жүргізілуінің өзі – сыбайлас жемқорлықтың бір көрінісі. Заңдылық тұрғысынан әр мұғалім өз еркімен поштаға барып, өзіне ұнаған басылымға жазылуға тиісті. Ал бүгінгі жағдайда директорлар мұғалімдерге қысым жасап, газет-журналдарға жаздырып отыр. «Директор соңымнан қалмаған соң, тамаққа деп ұстап отырған ақшама жазылдым» деген хаттар біздің бірлестікке жиі келіп түседі.
– Сонда мұғалімдерді қандай басылымдарға жазылуға күштейді?
– Ең бірінші орында тұрған – «Егемен Қазақстан» газеті. Одан кейін облыстық, ал келесі кезекте – аудандық газеттер. Әр аймақтың газеті әртүрлі. Қалай десек те, аудандық газет – аудан басшысын, облыстық газет – облыс әкімін, ал республикалық газет – президент пен үкіметті мақтайды. Күштеп жаздыратын газеттердің сиқы осы. Мұғалімдерді газетке мәжбүрлеп жаздыруды тоқтату мүмкін болмай тұр. Неше жылдан бері осы мәселені айтып жүрсек те, әзірге нәтиже жоқ.
– Әлеуметтік желіде жазған бір постыңызда Жанболат Мамай құрып жатқан партияны қолдайтыныңыз туралы айтқан екенсіз. Жанболатты қолдау себебіңіз қандай?
– Біріншіден, елімізге өзгерістер керек екенін көзі ашық, көкірегі ояу барша адамдар жақсы біліп отыр. Жанболат жас болса да, халық үшін жасаған жұмысы аз емес. Ол ел ішінде танымал, белсенді саясаткер. Оған қолдау білдіруімнің себебі – елімізді жастар ғана түзей алады деген сенім. Сондықтан Жанболаттың халық мүддесіне бағытталған бастамаларына қолдау білдіріп, қолымнан келетін көмегімді аямаймын.
Өздеріңіз білетіндей, Қазақстанда мұғалімдердің барлығын бір партияға кіргізіп қойған. «Сен партияға кіресің бе, оны қолдайсың ба?» деп мұғалімдердің пікірін сұраған ешкім жоқ. Осыдан бірер жыл бұрын мен «Нұр Отаннан» шықпақшы болғанымда, партиядан шығармаймыз деген. Сонда мен осы партияға кіру жөніндегі өтінішімді тауып беріңіз, болмаған жағдайда сотқа беремін деген соң ғана аяқтарын тартты. Өйткені менің арызымды таба алмады. Партияға өз еркіммен кірмегенімді өздері де жақсы біліп отыр. Мұғалімдердің көбі солай жүр. Сондықтан болашақта мұғалімдер еңселерін көтеріп, өздері қалаған партияларға кіреді деген сенімім, үмітім бар.
– Сіз осы биылғы жазда бір топ мұғалімдермен бірге ЖСДП партиясына кірген едіңіз: енді бұл шешіміңіздің тағдыры не болды?
– ЖСДП деген партияны бұрыннан білсем де, оған ешқашан сенген емеспін. Өйткені бұл партияның кереметтей, ауыз толтырып айтарлықтай істерін көргенім жоқ. Осы партияға тек Ермұрат Бапи ағамыз барған соң ғана кірдім. Жалғыз кіргенім жоқ, менімен бірге мұғалімдердің сойылын соғып жүрген біраз әріптестерім де кірді. Өйткені ол кісіні шыншылдығымен және халық алдындағы жауапкершілігімен танитынбыз. Сондықтан Ермұрат ағамыз ЖСДП партиясының жұмысын халықтың мүддесіне бұрады деген сеніміміз болғандықтан, елімізді өзгертуге көмегіміз тисін деген ниетпен осы партияға кірдік.
Өкінішке орай, сатқындық жасалып, Ермұрат Бапи бұл партиядан ығыстырылды. Сол күні партбилетім мен төсбелгімді Тазабек Сәмбетбайдың (төрағаның орынбасары) қолына ұстатып, партиядан біз де шықтық. Енді бұл партияның болашағы бұлыңғыр, себебі халықтың сенімінен айырылды.
– Қазір қоғамда жаңадан партия құру жөнінде бірнеше бастама бар (ХАҚ, Республика, Жанболат, тәуелсіз бақылаушылар). Осы шашыранды бастамалар туралы ойыңыз қандай?
– Байқасаңыз – қазіргі жастарда өзгеріске деген құштарлық пайда болды. Өйткені жасы болсын, кәрісі болсын, жүргізіліп жатқан әділетсіз саясат пен жемқорлық жайған мемлекеттік басқарудан әбден қажыды. Сондықтан жастардың осындай бастамаларын қолдауға шақырамын. Жанболаттың партиясына кіргендіктен, жастардың құрамыз деп отырған партияларына кіре алмасам да, олардың да ниеттеріне қолдау білдіремін. Жас саясаткерлердің көбімен таныстығым бар. Осының бәрі Қазақстандағы маңызды тарихи кезең десем артық болмас. Жастардың белсенділік танытуы, партия құрамыз деген бастамалары – бізді күтіп тұрған үлкен өзгерістердің басы деп білемін.
– Сіз мектеп директорының да, аудан әкімшілігінің де, Мұғалімдер кәсіподағының да кереғар істеріне ашық қарсы шығып жүрген мұғалімсіз: сізді қудалау, ізіңізге түсу әрекеті жоқ па?
– Әрине, қоғамда орын алып жатқан өзекті мәселелерге алғаш рет араласа бастаған шақта ондай қудалау әрекеттері болды. Ол туралы сіздердің газеттеріңізге де жаздық. Мектеп директорымен соттасып, оның маған қатысты әрекеттерінің заңсыз екенін сотта дәлелдеп бердім. Ол іске азаматтық қоғамның қолдауы да үлкен септігін тигізді. Бүгінгі таңда ешкімнен ондай қысым көріп отырғаным жоқ. Мен кімді қалай сынасам да, заңнан аттап кетпеймін. Осының бәрі, жаңа айтып өткенімдей, мұғалімнің өз құқығын қорғай білу иммунитетімен ұштасады.
– Директор мен жергілікті әкімшіліктің езгісіне түскен, өз құқықтарын білмейтін немесе түсінбейтін мұғалімдерге қандай кеңес бересіз?
– Басты айтарым – бүгін қорқатын заман емес. Қоғам біртіндеп өзгеріп келеді. Мұғалімді қорғайтын заң да бар, халық та бар. Көптеген заңдарды әлеуметтік желілерде таратып, мұғалімдермен тығыз байланыс жасаймыз. Қолымыздан келгенше ұстаздардың мәселелерін шешіп жүрген жайымыз бар. Қолда бар заңды пайдаланып, әр мұғалім өзінің құқығын қорғауы керек. Мектеп директорынан да, әкімнен де қорқудың қажеті жоқ. Сонда бәрі де жақсы болады.
– Сөз соңында мектептегі білім сапасын көтеру және мұғалімдердің құқықтық мәртебелерін қорғау үшін елде қандай түбірлі іс жүзеге асуы керек деп ойлайсыз?
– Ұстаздың мәртебесін көтеру – бірінші кезекте өзіміздің қолда. Ол үшін мұғалімдер өзін-өзі қорғауды үйренулері тиіс. Әр мұғалім өзіне: «Мен кіммін?» деген сұрақ қоя білуі керек. Ұстаздың мәртебесі неден түседі?! Мектептегі ақша жинаудан түседі. Осының бәрі бала мен ата-аналарға алақан жайып, ақша жинаудан басталады. Мектептегі тамырын жайған жемқорлықты тоқтату қажет. Ол әр мұғалімнің өзінің қолында. Өйткені ақшаны беретін адам болса, оны алатын адам да әрқашан табылады.
Ал білім сапасы туралы айтатын болсақ, жаңадан енгізіліп жатқан оқу бағдарламалары оқушыға да, мұғалімге де оңай тиіп жатқан жоқ. Жаңа нәрсе үйрену ешқашан оңай болған емес. Дегенмен оқыту сапасын көтеру үшін, мұғалімнің қолы бос, өзі еркін болу керек. Мұғалім басшылықтың тапсырмасымен көшеде жүрмеуі тиіс.
Бастысы – ұстаздың жалақысы жоғары болуы керек. Ұстаз үйіндегі баласы не жейді, ертең қандай тамақ жасап берем деп уайымдап отырса, ол оқушыға дұрыс сабақ бермейді. Сондықтан бірінші кезекте мұғалімдердің әлеуметтік жағдайын жасау қажет. Сонда ғана мемлекеттің болашағы, баланың білімі болады, ал ұстаздың мәртебесі өседі.
– Сұхбатыңызға рахмет, Айман ханым! Мұғалімдер тағдырына арашашы болған әрекеттеріңіз сәтті болсын!
Азамат ШОРМАНХАНҰЛЫ,«D»