- Хасен ҚОЖА-АХМЕТ – қазақ халқының ой-сана азаттығы мен елінің тәуелсіздігі үшін атқа қонып, кеңестік жүйенің озбыр саясатына 1970-жылдан ашықтан-ашық қарсы шыққан, елдің еркіндігі жолында қуғынға түсіп, бірнеше рет сотты болған азамат. Осындай күреске жарты ғасырлық өмірін сарп еткен қайтпас, қайсар ағаны «Желтоқсан көтерілісінің» кезекті жылдығы қарсаңында өткен күнді таразы басына салған сұхбатқа шақырып, жауабын оқырманға ұсынғанды жөн көрдік.
– Хасен аға, «Желтоқсан, желтоқсан» деп жүріп, 70 жасқа да жеттіңіз: өткен өмірге өкпеңіз бар ма?
– Өткен іске өкіне алмаймын. 20 жасымда қоғамымызда ұлттық дискриминация, басқа да әділетсіздіктер барына көзім анық жеткендіктен, қиянатқа қарсы күреспей өмір сүре алмас едім. Әрине, 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі бүкіл қазақ, әлем куә болған оқиға. Оған да қатысып, 4 рет сотталғандықтан және оның шындығын елге жария ету үшін бірсыпыра істер жасадық. Әйтсе де менің негізгі ақиқат, ұлт-азаттығы жолындағы күресім өткен ғасырдың 70-жылдарынан болды деп санаймын. «Жас қазақ» ұйымын құрмақ болып, «Оян, қазақ, Оян елім!» деп үнпарақ таратып, жиырмадан астам мақала жазып: «Ресеймен терезесі тең ел емеспіз, әлі де отармыз» деп, халыққа шындықты жеткізгім келгені үшін 1977 жылы КГБ тұтқындап, екі жылға соттады.
– Иә, бүгінгі жастар білмеуі мүмкін: сол кезеңде кеңес өкіметінің отарлық саясатына қарсы шыққаңыз үшін 1977 жылы саяси диссидент ретінде сотталдыңыз, 1986 жылғы Желтоқсан толқуының белсенді қатысушысы әрі ұйымдастырушыларының бірі деп танылып, тағы да қамалдыңыз. Өнер жолында жүріп, саясатқа өміріңіздің біраз бөлігін арнадыңыз…
– Бала кезімде музыка маманы, композитор болсам деп армандаған едім. 1965 жылы Алматыдағы П.Чайковский атындағы музыка училищесіне түстім, 1974 жылы консерваторияда оқыдым. Әр кеш опера театрында болатынмын. «Симфониялық оркестрдің дирижері болсам!» деп те армандадым. Әскерде 1969–1970 жылдары болғанымда шовинистер қазақты төменгі сортты ұлт санайтын әділетсіздікті көзім көрген соң азаттық күресіне кіріскенім. Депутат болайын немесе шенеунік болайын деген ойым болмады: ол кез тәуелсіздік идеясы деп жақ ашқан үшін бас кететін. Халқымның тарихына қайтадан терең үңіле қарап, Ресейге өз еркімізбен қосылмаған екенбіз деп, тарихтың жалған тұстарын зерттедім. 1972 – «Орыстардың дүниежүзілік жандарм болуға тырысуы», «Одақ па, әлде отар ма?», «Халықтарды ассимиляциялау кімдерге қажет?», «Ұлт мәселесінің тарихи-диалектикалық шешімі», т.б.тақырыпта 20-дан аса мақала жазып, оны мәшеңкемен бастырып, елге тараттым.
Осындай «қылмыстарым» үшін Ресей-КСРО отаршыл-тоталитарлық билік менің музыкалық және әдеби шығармаларымды жариялауыма 20 жыл бойы кедергілер жасап бақты. Енді «тәуелсіз болдық» деген 30 жыл бойында Назарбаев режимі саясатта да, шығармашылықта да жолымды жауып келеді. Менің кітаптарымның басылуына, күйтабақтарымның шығуына қол ұшын бергендер – достарым Жолан Дәсенов, Тілес Қажығалиев, Еңілхан Мекежанов, Қайрат Закирьянов, елдегі т.б. азаматтарымыз. Қазірдің өзінде үйқамақта отырғандай күйдемін. Биыл тамызда 70 жасқа келуіме байланысты Президент әкімшілігінен Берік Уәлидің қолымен Жазушылар одағына хат келген. «Қаһармандар» қорының басшысы, экс-сенатор Сабыр Қасымовтың ұсынысымен 21 мамырда ҚР Ғылым академиясының Тарих институты менің ұлт азаттығы жолындағы 1970 жылдардағы шығармашылығым мен күресіме арналған конференция өткізбек еді. Алайда наурыз айында президент ауысуына, мезгілінен ерте сайлау өтуіне қатысты интернетте пікір айтқанымнан кейін, менің Жамбыл облысында өтеді деп өздері жоспарлаған 11 кездесуіме де, әлгі конференцияның өткізілуіне де «жоғарғы» биліктен тыйым салынды. Өзім туып-өскен, мектепте оқып, қызмет қылған Ақсу-Сарқанд аудандарынан да, Семейден де Жазушылар одағы жолдаған хаттарға жауап та келмеді. Бар айтқаным – бұрынғы сайлаулардың қалай әділетсіз өткені, сол сөзім биліктің шымбайына батса керек. Мінеки, 50 жыл бойы тоталитарлық, өктемшіл-зорлықшыл билік жүйесімен күрескендегі нәтиже. Мұның себебі, «Қыс ішінде біраз қаз, Келгенменен болмас жаз», – деп Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай, көпшілік қазақ азаматтарының өз құқығы үшін күресуге енжарлығынан дер едім.
– Жетпіс жастың соңғы отыз үш жылы Желтоқсанның тарихымен сабақтас екен: осы көтерілістің ақиқаты толық ашылды деп ойлайсыз ба? Ашылмаған ақтаңдақ қандай жәйт?
– Біріншіден, ақтаңдақты ашайын деген ой әу-бастан билікте болған да емес. Биліктің Желтоқсанды зерттеу-тексеру комиссиясын құрғандағы мақсаты – халықтың ашу-ызасын уақытша тарқатып, қоғамды алдарқата тұру ойыны болды. Түрмеден босатылған соң, «Желтоқсан» ұйымын құрдық, ұйымға жетекші де болдым, көтеріліске қатысты жүзден аса мақала да жаздым, үндеу тараттық. Қаншама митингілер ұйымдастырдық – одан ел-жұрт хабардар. Ал аталмыш комиссияның құрамына бізді кіргізбеді, «депутаттар тексеруі керек» десті, заңнан хабары жоқ ақынды комиссияға төраға қылды. Комиссия мүшелерінің басым көпшілігі – бұрын «КГБ», «МВД»-да қызмет етіп, желтоқсандықтарды жазалағандар болса, билік басында соларға бұйрық берген, Министрлер кеңесінің төрағасы болған Назарбаев отырса – шындық қалай ашылмақ?!
1986 жылы көтеріліс басталған 17 желтоқсан күні бүгінде марқұм Жарқын Шәкәрім, режиссер Ерсайын және мен үшеуміз алаңға барып, мінберге шығып, келген 200-дей адамдардың қандай талап қойғанын көрдік. 25 жыл бойы түйгенімді 2011 жылы «Республика» газетіндегі сұхбатымда айтқанмын. 2018 жылы жазған «1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі қалай ұйымдастырылды?» деген елдің, өзімнің бұрын-соңды пікірлерін қортындылап жазған шығармамда жазғанмын. Қысқаша айтсам: 1985 жылы КСРО жазалаушы орындары жасаған «Метель» операциясын сынақтан өткізу үшін, Горбачев, Назарбаев және басқасы келісіп, қазағы аз қала – Алматыны таңдаған. Бірақ әлгі ұйымдастырушылар қазақтың өз елінде өз ана тілінде сөйлей, оқи алмай, астанасы Алматыда үйсіз, күйсіз ашынып жүрген жағдайын ескермеген. Мұның үстіне ұлты бөтен Колбинді қазаққа бірінші басшы етіп басқа отырғызғаны намысқа тиді. Қонаев, Назарбаев, Камалиденовтар: «Қойдан жуас, әсіре интернационалист» деп Мәскеуді сендірген қазақтың басы былайша бірігіп, алаңға лап қояды деп ойламаған. Олақ билік осылайша өзі «ойнаймыз деп, от шығарған». Толығын интернеттен оқи аласыздар.
– Бұрынғы Одақта болған елдер кеңестік режим қолдан жасаған қызыл қырғынға өз бағасын берді (Вильнюс, Тбилиси, Баку көтерілістері), халқының санасы мен зердесін коммунистік зардаптан жуып-шаю науқанын еңсеріп тастады. Ал бізде жекелеген қоғамдық ұйымдар өз шама-шарқынша өткізіп жатқан ұсақ-түйек шаралардан басқа мемлекеттік тұрғыда әрекет жоқ. Осының себебін сіз қалай түсіндірер едіңіз?
– Себебі – кеңес кезінде Мәскеудің қолымен қойылған Одақтағы бірінші басшылар-«марионеткалар» бүгінде көп елдерде қызметтен кетті. Олардың кетуіне халықтың ерік-жігерінің ықпалы болды. Тек Қазақстанда ғана билік басында әлі де сол, Кремль тағайындаған «көнекөз» отырғандықтан, ол, әрине, қожайынының да, оның бұйрықтарын орындаған өзінің де артын ашпау үшін, сол баяғы тоталитарлық өктемдікке салып, бұрынғы-соңды саяси репрессиялық қылмыстарын жария болдырмауға бар күшін салып келеді. Мұндай ахуалды өзгерту де, әрине, халықтың өз қолында, өз белсенділігіне байланысты. Болмаса, «Бұға берсең – сұға береді».
Бүгінде біз бәрін «коммунистік жүйеге» жабамыз, ал оған дейін Ресей патшалығы да қазақ халқына талай геноцид жасады емес пе? Мәселе – орыстың империялық шовинизмінде жатыр. Ал коммунистік жүйе биліктен кеткеніне 30 жылға таяпты, жағдайымыз түзелгені кәне?! Меніңше, бұл –өздерін «коммуниспіз» я «капиталиспіз», тағы бірдеңеміз дейтіндердің, шын мәнінде, ниеттерінің қанаушылық сипатта болуынан. Биліктегілер. Қайтсем де билікті уысымнан шығармасам, өзгелерден көп асасам дейтін бұзық ниеттілердің кесірі халыққа ауыртпашылық әкелетінін тарихтан білеміз және сан елде бүгінгі ұрпақ та басынан өткеріп отыр.
– Желтоқсан туралы әңгіме қозғағанда, көтеріліске байланысты құжаттардың толық жария болмауына «кетсе де, кетпеген» президент Нұрсұлтан Назарбаевтың тікелей қатысы бар, әрі сол құжаттардың дерегін болашақ ұрпаққа жеткізбеу үшін, тарихи мұрағатты жойып жіберді деген пікірдің жаны бар ма?
– Кеңес Одағы ыдыраған кезде-ақ, 1991 жылы, Орталық Комитеттің (ЦК) архивін Назарбаев өзі «жекешелендіріп алыпты» деп естігенбіз. Құжаттарды толық жойды ма, өзгертіп, қайта жаздырды ма – ол жағы белгісіз.
Басында ел-жұрт Желтоқсан көтерілісінің ақиқатын ашу мәселесін қатты қолдаған еді. Желтоқсан комиссиясы құрылған соң, ашуы, белсенділігі басылып, бұл істің арты сиырқұйымшақтанып кетті. Кейіннен қоғамда Желтоқсан көтерілісі қазақ халқының тарихи оқиғасы емес, сотталып келген 99 адамның мәселесі сияқты көзқарас пайда болды. Қазақтың енжарлығының кесірі тағы тиді. Балтық бойы елдері мен Кавказдағы жұрттың жігері бойымызда болса, бұл күні демократияның ауылында жүрер ме едік? Бізді қаматып, соттатқан тоталитарлық жүйенің қызметкерлері, солардың бала я немерелері әлі билік басында отыр. Бірде-бір желтоқсандық азаматты парламентті былай қойғанда, ауылдық, аудандық деңгейдегі мәслихат депутаттығына да жолатпайды. Тәуелсіздік дегеніміз осы ма?
– Қазақстандық биліктің ымдап жасаған ишарасына қарағанда, саяси қуғын-сүргін тарихына мемлекеттік мән-маңыз берілмеуінің себебі – КСРО-ның мұрагері саналатын Ресейдің шамына тимеу әрекеті жатқан сияқты. Тәуелсіз мемлекет тұрғысынан алғанда, мұндай сақтық саясаты елдің отарлық, құлдық психологиядан құлан-таза арылуына залалды жағдай екенін айта аламыз ба?
– «Мен ішпеген у бар ма?» деп Абай айтқандай, қазақ айтудан кенде емеспіз. Бірақ тек айтумен іс оңалмайтынына көз жетер кез болды емес пе?! Сол айтылған мәселені көп болып ұйымдасып істеу қажет, көптің қолдауы қажет.
Барлығы Мәскеудің қылмысы деп, жауапкершілікті өзімізден ары итеріп қойғанымызбен, көп қасіреттің себебінің басы өзімізден басталған. Жергілікті орындаушылар халықтың санасына «шындық ашылады деген ой келмесін» деп, құлдық кіріптарлықты сақтап қалу үшін тырысып бағуда.
– Осындай жағдайда Ақорда билігі елдегі ұлттық-патриоттық қозғалыстың пәрменіне сүйеніп, ел ішіндегі толқулы жағдайды сылтауратып, бүгінгі путиндік Ресейге өз талабын көлденең тартып, саяси мойынсұнудан құтылуға мүмкіндігі бар ма?
– Жоқ! Кремльге қол-аяғы маталған Назарбаев тұрғанда, қазақтың көзі ашыла қоймас. Ол аздай, көрші Қытайға, арғысы – АҚШ-қа да өзі жабысып байланып отыр. Өйткені осы үш мемлекеттің басшылары да Қазақстанның байлығын тонатуға жол ашқаны үшін Назарбавтың билікте өле-өлгенше қалуына, одан кейін де осындай бір «марионеткалардың» билікке келуіне мүдделі болып отыр.
Айтпақшы, өркениетке ұмтылды деген демократиялық елдердің елшілері мені «Назарбаевты сынаған адам» деп қабылдаудан бас тартады. Тіпті Украинаның өзі ат-тонын ала қашты. АҚШ елшілігі 90-жылдардың басында апта сайын шайға шақыратын. 1993-94 жылдары мұнай мен газға қолдары жеткен соң, есіктері тарс жабылды.
Назарбаевты кім сынамайды, ғаламторды ашып қалсаңыз, балағаттаған жұртта есеп жоқ. Олардың айтып жатқанындай анайы, дөрекі сөздер, әрине, менің лексиконымда жоқ, айтсам – нақты дерекке жүгінемін.
Ойлап қарасам, оның менің ұлт азаттығы үшін күрес жолымды, тіпті шығармаларымның да насихатталуына жолдарды жабу себебі менің оны сынағанымда ғана емес сияқты. Естеріңізде болар, кезінде Назарбаевтың: «Зачем нам независимость?! От кого мы хотим быть независимым?!» деп, Қазақстан тәуелсіздігін жарияламай, одақтас республикалардың ең соңында қалғанымыз? Ал бүгін елге тәуелсіздікті өзі әперген сияқты сайрайды. Егер қазір халыққа шындық айтылса, Ел тәуелсіздігі үшін менің үш рет сотталғаным, алаңға шығып, қаны төгілген желтоқсандықтар екені анықталады. Бірақ Назарбаевтың пендешілігі, іштарлығы тарих дөңгелегін кері айналдыра алмайды, бүгін болмаса да, ертең шындық айтылады, жаман ниет әшкереленеді.
– Қазақстан халқы назарбаевтық режимнің езгісінен құтылған кезде Еруазиялық және Кедендік одақтардан шыға алады деп ойлайсыз ба?
– Оған күмәнім жоқ. 2011 жылғы жобамда: «Президент сайлауы әрдайым мерзімінен бұрын өтеді, ешбір үміткер өзінің бағдарламасын жазып та, жариялап та үлгірмейді, сондықтан ел ішінде «Назарбаевқа балама жоқ» деген пікір қалыптасқан. Ертерек бағдарлама жазып, елге қазірден бастап тарата беріңдер», – деген едім.
1993 жылы Люксембургта марқұм Шыңғыс Айтматовпен кездескенімде: «Назарбаевты сынайсыз, оның орнына келетін кім бар?» деп сұрағаны бар. Мен: «Қонаевты алып тастасақ, орнына отыратын қазақ жоқ деп Колбинді жіберген Мәскеудің ойын айтып тұрсыз. Он миллион қазақтың ішінде ел басқаруға лайықты он ұл туатын ана жоқ деп пе едіңіз?» дегенімде, Шыңғыс аға менен кешірім сұраған еді.
Әлгі 2011 жылғы бағдарламамда: «Бір-бірімен соғысу үшін дайындалып, текетірескен үш империя – Ресей, Қытай мен АҚШ-тың ортасына неге кіріп кетуіміз керек? Жеріміз жоқ па, байлығымыз жоқ па? Швейцария сияқты ешкімнің соғыс блогына араласпай, өз жөнімізбен жүрсек, бізге кім кедергі?» деген пікірлер айтқан едім. Алайда бүгінгі жемқорлық жайлаған жүйе ондай күнге жеткізе қоюы екіталай.
Бұл билік миллиардтаған қарызды әр қазақстандықтың мойнына іліп қойды. Америкалық Халықаралық қатынастар жөніндегі кеңестің сарапшысы Джон Перкинс «Исповедь экономичского убийца» деген кітабында былай деп жазыпты: «Мемлекет басындағы президенттерді қорқытып, қарызын жеті есеге жалған өсіріп, қолын қойғызып, қарызға батырамыз. Қолын қойғандардың билікте отыруына өмір бойы кепілдік береміз». Біздің қарыздың түп-төркіні қайдан шықты десеңіз, міне – осы! Ал Назарбаев болса, экономика жақсарып келеді деп жар салады, олай болса, сыртқы қарызымыз жыл сайын азаю орнына, неге өсіп барады? Көп мәселелердің себебін зерттеп, 2015 жылдың басында «Адамзат қайда барады?» деген кітапша жазғанмын. Егер Назарбаев өзі диктатор болуды қаламай, күллі билікті өз уысында ұстап отырмаса, экономикалық-қаржылық мәселелерді салалық министрліктерге тапсырса, оны еш шетелдер әлгіндей қорқытып, жалған қарызға қол қойдырта алмас еді. Қазақ мұншама қарызға батпас еді.
Ал қазақ ел болу, жағдайын оңалту орнына: «Бұдан жаман күнде де тойға барғанбыз, соғысты да, аштықты да көргенбіз» дейді. Бірақ ол кез бен бұл заман саясаты басқаша. Кешелері ата-бабамыз найзаның ұшымен елін-жерін қорғады. Ел байлығына ешкімнің қолын сұқтырмады, ел ішіне бөтен жұртты кіргізген жоқ, мынадай сыртқы қарызға батырмады. Ал «тәуелсіз болдық» деген заманда өзгелерге отардағыдан бетер жем болдық. Жол мен үй салатын – қытай мен өзбек, құрылыс салатын – үндіс, мұнай өндіретін – қытай мен американдықтар. Сонда қазақтан жұмысшы табылмағаны ма?
– Осы сөзіңіздің жаны бар, жол салғаны былай тұрсын, көрші Қытай да өз қазағымызды саяси геноцидке ұшыратып жатыр. Билік болса, Қытаймен достықты кесе-көлденең тартып, қазаққа араша түсе алмай отыр. Көршілерге деген «сауысқандай сақ» саясат кімнің мүддесін көздейді деп ой түйдіңіз?
– Бұл – тек билікте отырған «отбасының» мүддесін көздейтін мәселе. Аузын ашса, тақтан таярдай күйге өзін-өзі кіріптар еткен. Я, бұл қазақ халқын түп-тамырымен жоюға арнайы жоспарланып, келісілген саясат сыңайы бар. Мәселен, еврейлер мен орыстар әлемдегі өз қандастарын мемлекеттік деңгейде қорғайды ғой. Өз басының қамын күйттеген басшы өзгені қорғайды дегенге кім сенеді? Экономикалық та, рухани да күйзелтудің зардабын қазақ тартып отыр.
– Еліміздегі қоғамдық бірлестіктер, оның ішінде «желтоқсандықтардың» әртүрлі ұйымдары әлеуметтік-тұрмыстық деңгейден ары аса алмады, саяси күш ретінде өздерін таныта білсе, Желтоқсан – «көтеріліс» ретінде танылып, саяси мәртебеге ие болар ма еді деген қоғамдық пікірге нендей ой қосасыз?
– Шынын айту керек, түрмеден шыққан соң, желтоқсандықтардың ұйымын құрған кезде ортамызда сотталғандардан 6-7 жігіт қана жүрді. Өзгесі ауылдарына кетіп, жан-жаққа тарады. Сондықтан бұл мәселеде желтоқсандықтарға салмақ салу артық сияқты. Олар өз хал-қадірінше елдің жүгін арқалай білді. Алғашқы лептің әрекеті орасан болды, митингілерді де көбейттік, қолдаушылардың қатары да мол болды. Кейіннен әлеуметтік-тұрмыстық мұқтаждық мәселесі күш-жігерімізді әлсіретті. «Тәуелсіздікке қол жетті, енді жарылқаймыз!» деген биліктің өтірігіне де көпшілік сеніп қалды. Оған билік басынан әлі күнге дейін кетпеген тоталитарлық жүйенің қысымын жалғастырушылар да, қазақтын тым сенгіштігі де кінәлі деп санаймын.
– Мәселен, басқа – басқа, ал ұлттық-патриоттық ерік-жігері тасып жүретін, «Желтоқсан» атын жамылған бірлестіктер бір-бірімен ырду-дырду болып, реті келсе тіресе кетіп, бір-бірімен жаға жыртысатыны қалай?
– Әуелде Желтоқсанның бір ғана ұйымы болды, 1992 жылы қыркүйектің басында Мұхтар Шаханов пен Аманжол Нәлібаев ұйымды екіге бөліп, «Желтоқсан жаңғырығын» құрды. Менің наразылығыма «Екі аттас ұйымның болуы заңға қайшы емес» деген Әділет мекемесі, кейіннен біздің «Желтоқсанды» жабуға күш салды. 1993 жылы «Азат» қозғалысына кеттім де, қазір саны онға жеткен Желтоқсан ұйымдарымен көп араласпаймын.
– «Азат» демекші, жоғарыда қойылған сұрақтардың ортақ бір жауабы: 90-жылдарғы «Азат» қозғалысынан кейінгі 10-20 жыл ішінде елдегі ұлттық негіздегі қоғамдық ұйымдар бірыңғай саяси күшке айнала алмады. Олардың бір саяси ұйымға біріге алмау себебін айта аласыз ба?
– Біз өзге ел сияқты ғасырлар бойы капиталистік жүйеде болған, қаржылы адамдары көп мемлекет емеспіз. Социалистік казармадан шыққан, бір айлықтан екінші айлыққа дейін күнін көрген халықпыз. Басында кеңес кезіндегі қызметіміз бар, азын-аулақ жалақымыз бар деп, ұйым құрмақ болып талаптандық. Сөйтсек, отыратын кеңсенің ақысын, шығарып жатқан газетіміздің шығынын төлеуіміз керек болды. Ел аралап, жиын өткізу үшін, адам жинау үшін, олардың жол шығынын өтеу үшін қаржы керек. Тиын-тебен іздеп, әбден шаршадық. Билік я оның қолдауына ие болғандар ғана партия құра алады қазір. «Азат» пен «Желтоқсанның» бірнеше ұйымға жіктеліп кетуіне де биліктің технологиялық саясаты кінәлі. «Бөліп ал да, билей бердің» кебі.
– Бұл сөзіңіздің жаны бар. Ал ұлттық негіздегі партияларды ресми тіркеуге алғысы келмейтін биліктің басты қорқынышы неде деп ойлайсыз?
– Билік қазақтан, ұлттық ұйымнан қатты қорқады. Өйткені елдің жағдайын оңалту үшін, әділетке жету үшін тынбай күресетін – тек қана қазақтар. Өзгелерге бәрібір – келген жағына кетуі оңай. Сондықтан бүгінгі билік қазақтың басын қоспау, рухын көтермеу үшін бар күшін салып отыр.
Билеушілердің мақсаты – халқын ештеңенің байыбына бармайтын, тегін білмейтін тобырға айналдыру. Сондықтан елді өзін-өзі басқару тетігін халықтың қолына бере қоюы қиын. Керісінше, саяси партия құрыңдар деп алып, оған өзінің үстемдігін жүргізу тиімді. Тарату керек болса – таратады, сайлауға қатыстырғысы келмесе – ілік табады.
– Ендеше елдің рухын көтеруге жәрдем етер қандай бастама айтар едіңіз?
– Мен «Түріктер» деген үш томдығымның екеуін жазып шығардым. Мақсатым – өткен тарихымыздағы ата-бабаларымыздың ерлік істерін ашып көрсету арқылы қазақтың, жалпы түрік халықтарының рухын көтеру. Мысалы, отаршылдарды моңғол деп жүрген Шыңғыс хан шын мәнінде түріктің Қият руынан, ал ертеде, ХІІІ ғасырда керей, найман, жалайыр, қият, қоңырат, т.б. шығыс түрік руларын құрған Менгу ел мемлекетінің атын Европа зерттеушілері «монгол» деп бұрмалап, этнос аты деп шатасқан.
Мемлекеттік баспалар кітапты шығарудан қашады, білімді азаматтар көмек қолын созуда. Билік тарапынан халықтың рухын көтеретін еңбекті насихаттайық деген ниет жоқ, керісінше – қазақтың рухы көтеріліп кетеді деп үрейленеді.
Бұл кітап болашақ ұрпақ үшін қажет. «Русский язык –древнетюркский» деген кітабымда ешқандай да орыс тілінің болмағанын дәлелдедім. Кітапты Қазақстандағы орыс-казак ұйымының атаманы Ю.Ф.Захаровқа апарып едім, басында сенбеді. Мені Мәскеуге апарып, төрт күн бойына келген орыс ғалымдарына делелдегенімнен соң мойындап, өзі демеуші болып, кітапты екі рет шығарып берді. Мемлекеттік қазақ тілінің мәртебесін тек айқаймен емес, ғылыми негізде дәлелдеген осы жаңалығымды да халыққа насихаттамай, билік тым-тырыс қалып отыр.
Тарихымызды, қазақтың тілін, т.б. ұлттық қасиеттерімізді насихаттау орнына билік: «Кеше отар болдың, аштықтан, соғыстан қырылдың» деп, «бүгінгі күнге тәуба де» деген насихатты жүргізіп жатыр.
Партия құру – ойын сияқты мәселе. Біздің елде билік партия құруды ауызбен айтады да, оны тіркетпеудің барлық кедергісін жасайды.
Саясаттың саясаты сол – ата-баба қонысына ие болып, жергілікті өзін-өзі басқару әдісіне көшу керек. Билік болса, мемлекетті күшейтеміз деп, бюрократияны күшейтіп, «Әкеңді жау шапса, қоса шап» дегендей, жемқорлыққа басы-бүтін еніп кетті. Өздері тонап-талапайлауымен қоймай, елімізге Қытайдың зауытын көшіріп әкелуге кірісті. Тағы да, кешегі орыстардай, ата-баба моласы жатқан жерді қопарып, құрылыс салады, егін егеді, білгенін жасайды. Индонезияның жартысы, Ауғанстан толығымен өзін-өзі басқарып келеді. Биліктің тоталитарлық басқаруынан құтылу үшін – өзін-өзі басқару оңтайлы тәсіл. Осы идеямды таратып жатырмын.
– Бүгінгі жүйеде «бас-басына би болған» қазақ ондай идеяға мойынсұнады деп ойлайсыз ба?
– Әрине, халық өзін-өзі басқару тәжірибесін ұмытты. Қалыптасқан авторитарлық биліктің қолынан жем дәметуге дағдыланған. Ежелгі халықтық басқару жүйесін қалпына келтіру қиын. Бұрын елде бір басшы еді, енді «Бір мойыннан екі бас шығып, айыра алмай, есіміз шықты», – деп әкем тәмсілдеп отырушы еді, сол күнді де көрдік. Қалыптасқан заңдылық бойынша, мемлекеттік мекемелердің төрінде президенттің суреті тұрады, алайда бұрынғы Назарбаевтың суреті орнынан қозғалған жоқ. Сайлау өтті, президент ауысты десек те, ол төрден Тоқаевтың суреті көзімізге түспей тұр.
Осындай ұят жағдайда үйде отырып, сырттай бақылап, қарап жатпауымыз керек. Жастар жаңадан саяси партия құруға талаптанып жатыр. Олар тіркелу үшін, 40 мың қол жинағанға дейін, халық билікке өз талаптарын айтпай жым-жырт отырмақ па? Сондықтан халық «Азат» қозғалысын жер-жерде жандандыруда. Қазірден-ақ 1995 жылы парламент жоқ кезде заңсыз қабылданған 1995 жылғы Конституцияны, тек қана партиялар сайлауға қатысады делінген «Сайлау таралы заңдарды» өзгерттіруіміз қажет. Болмаса билік тағы да алдағы сайлауды өздерінің тәртібімен өткізіп тынады. Сондықтан «Азат» қозғалыс ретінде жанданса, сайлау кезінде мақсат-мүддесі үндесетін бір партияға көмек көрсете алмақ. Сөзден іске көшер кез келді, халайық! Елімізді мынадай тоқырап-қақыраудан тек өзіміз ғана құтқара аламыз, ағайын! Іске сәт!
– Әділет үшін күресте жеңіске жетер жолдағы күш-қуатыңыз сарқылмасын!
Бақытгүл МӘКІМБАЙ, «D»