- «Арандатпайық» деген сөз ұлттың /қазақтың/ мойнындағы бұғауға, қолындағы кісенге айналды. Қазақты өздері арандатпаса, қазақ ешкімді арандатқан емес!
«Бостандық!» десең,
Айтары:
«Арандатпайық!»
«Аш қалдық!» десең,
Айтары:
«Арандатпайық!»
«Жер берсін!» десең,
Айтары:
«Арандатпайық!»
«Ел келсін!» десең,
Айтары:
«Арандатпайық!»
«Тіл өлді!» десең,
Айтары:
«Арандатпайық!»
Кім өлді десең де,
Айтары:
«Арандатпайық!»
«Арандатпайық!» деп жүріп,
Арам қатпайық!..
Талғат ЕШЕНҰЛЫ,
ақын
Қордайдағы қақтығыс ҚАЛАЙ БАСТАЛДЫ?
- Қордайдағы қанды қақтығысқа не түрткі болды?
Бұл сұраққа электронды медиа мен ақпарат агенттіктері біртоға пікір білдіреді: соңы қанды қазаға айналған оқиға қарапайым тұрмыстық кикілжіңнен басталған. Осы орайда Қордай оқиғасына байланысты құрылған үкіметтік комиссияның мүшесі Бақытбек Сымағұлдың әлеуметтік желілер арқылы тараған сөзі ортақ пікірге сай келеді деген оймен ҚР парламенті депутатының тұжырымын тілге тиек еттік.
Жұртшылықтың көкейіндегі басты бір сауал осы еді:
«Барлығы ақсақалды ұрғаннан басталды» деген болжам айтылады. Шынында қалай?
Қария адамды балалары ауруханаға алып, басты жолмен келе жатады. Бүйірден дұңған азаматтары мінген көлік жүйткіген күйі жолға атып шығуға ұмтылады. Бірақ жол жүру ережесіне сәйкес, олар басты жолмен келе жатқан көлікті өткізіп жіберуі керек еді. Оның үстіне қазақтар сырқат кісіні дәрігерге жеткізуге асығулы. Осы жерде керіс туады. Сонда бір нойыс дұңған көлікті тепкілеп, оның мемлекеттік нөміріне зақым келтіре бастайды. Бұл зорлығына және бұзақылығына шыдамаған қазақ оны бір ұрады. Жұдырықтасушыларды ажырату үшін, арашаға түскен ақсақалға дұңғанның аяғы тиіп кетеді.
Әлеуметтік желілерде айтылған «қарт адамның төбесін балтамен ойып тастапты» деген дерек жалған болып шықты.
Үлкен төбелеске қатысқан қазақтармен және дұңғандармен жан-жақты әңгіме кезінде анықтағаным – көліктің айналасындағы кикілжің туралы көпшілік білмейді екен. Яғни, алапат арпалысқа бұл серпін бермеген.
Сонда не? Полиция қызметкерлері шиеленісті бастаған, ақсақалды тепкен оңбағанның қолына кісен салып, қамап тастайды. Қазіргі кезде ол бұзақы темір торда отыр.
Осыдан кейін құқық қорғау қызметкерлері сақтық танытып, көшеде күдік тудырған көліктерді тексере бастайды. Бұл – олардың міндеті. Сол кезде тоқтатылған машиналардың бірінде жүргізушісінің құжаттары жоқ болып шығады. Үйде қалдырып кеткенін сылтауратқан. Полицей ізгілік танытып, үйіне бірге еріп баруды ұсынады. Мұны естіген күдікті /полицейді/ балағаттап, есігін тарс жауып, көлігімен қашады. Құқық қорғау органдарының өкілдері соңынан қуып, дұңған ауылындағы аулаға дейін індетіп кіреді. Алдын ала телефонмен ескертіп қойса керек, үйден қашқынның туысқандары, жолдастары қаптап шығып, полицейлерге жабылған. Және полиция қызметкерлерін жабыла ұрып, тепкілеп жатқанын өздері видеоға түсіріп, мақтаныш қылып, әлеуметтік желілерге салады.
Міне, дәл осы бейнежазбаны көрген басқа ауылдағы азаматтар ашынып: «Мынау не басынғаны! Қазір құқық қорғау органдарындағы жігіттерімізді сабап жатыр. Ертең бәріміздің басымызды жара ма? Бұл не деген масқара!» деп көтерілген.
Арты не болды? Жамандыққа арандады. Дұңған ауылдары тарапынан да бұған еш айыбы жоқ қарапайым жандар зардап шекті.
1. Екі жақтан ақсақалдарды шақырып, кеңес құрдық. Бес ауылдың бәрінен өкілдер жинадық. Дұңған жағынан қариялар басын иіп тұрып, жастардың бұзақылығы, үлкендердің тәрбиеде жіберген олқылығы үшін, қазақтардан кешірім сұрады. Тараптар қол алысып, мәмілеге келді. Дұңған қариялары қазақтарды мешіт жанында мұсылман болып, бас қосып, мал сойып сыйлап, татуласуға шақырды.
2. Жолдардың жағдайы нашар. Басты жол Масаншы ауылының орталық көшесі арқылы өтеді. Жергілікті тұрғындар оған жақын үй салып тастаған, жолға кесе-көлденең машиналарын қойып қояды да, қазақтардың өтуіне кедергі келтіреді. Кикілжіңнің тууының бір себебі де жолға қатысты қақтығыстар.
Жергілікті қазақтар жағы: «Басқа жол салып беріңіздерші, бұл жолды дұңғандар алып қойды, өткізбейді» деген шағым айтты. Оған ашына айқай салуға тура келді: «Қай жерде отырсың? Сен қазақ, өз жеріңдесің! Күре жолды басқаға беріп, қымсына айналып жүретін құл ма едің?». Қосымша жол ашылмайды. Дұңғандарға көлігін жолға қоюға тыйым салынады. Қара жол қалпына келтіріліп, баршаның ортақ игілігіне айналуға тиіс.
3. Дұңғандардың балаларының бірде-біреуі Қазақстанның Қарулы күштеріне бармайды, әскери борышын өтемейді. Наным-сенімі солай. Осыған орай құқық қорғау органдарына нақты талап қойдық: егер сол жігіттері ерігіп, есіріп, өзгеге қол көтерсе, басынса, құқық пен тәртіпке қарсы әрекет қылса, қатаң жазалау керек. Қолы артына қайырылып, кісен салынып, түрмеге тоғытылсын. Елге қорған болмай, қорлаушы болса, торда отырсын.
4. Біз жиын өткізгенде, қазақ жастары үлкендерді үнсіз тыңдады. Сөзді бөлмеді. Дұңған жастары арасында қазақша сөйлейтін белсенділері болды. Бірақ оларға инабаттылықты үйренген жөн секілді. Дұңған ауылдарына да шектен шыққанды қалыпқа қайтаратын, тентекті тойтаратын ақсақалдар кеңесі секілді беделді, құрметті адамдар алқасы керек екенін айттық. Ол кеңес құрылатын болды. Қазақстан халқының бір бөлігі болғысы келсе, тәртіпке көнуі міндет!
5. Дұңғандарда тәрбиенің басым бөлігі мешітте беріледі. Ал оның басты уағызшысын Қазақстан мұсылмандарының діни басқармасы сайламайды. Дұңған тілінде уағыз айтылып жатады. Ол не айтып жатыр? Бәлкім, бізге қарсы үгіт жүргізіп жатқан болар?!
Дұңғандар тек Құранды ғана емес, қоғамды сыйлай білуі шарт. Сондықтан мен еліміздің бас мүфтиі, Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы Наурызбай қажы Тағанұлымен сөйлестім. Ол облыстық имамды Қордай ауданына жіберді. «Діни бағыттағы сала бақылауда болады. Жұмыс жасаймыз. Әр шараны қадағалап отырмын», – деді бас мүфтиіміз.
6. Әділін айтайық, дұңғандар жер емген, өте шаруақор, еңбексүгіш халық. Ауылдарын өздері абаттандырып, көгалдандырып қояды. Арақ сатылмайды, оны ішпейді. Ал жиынға сылқия тойып келген бір-екі қазағымыз болды. Оларды: «Ұлтымызды масқараламай, үйіңде отыр!» деп үйіне жібердім.
Бірақ дұңғандардың жаман жері – Нью-Йорктегі «Чайна-таун» сияқты жинақы әрі жеке тұрады, араларына өзге этностарды көп жібере қоймайды. Ал біз қазақ елінде біреудің отау ішінен отау тігуіне жол бере алмаймыз. Олар мемлекеттік тілді білуі, салтын сыйлауы шарт. Салтымызды сыйламаса, халқымызды балағаттаса, қартымызды тепкілеп жатса, оған қалай бей-жай қарап отырамыз? Осыған байланысты қойылуға және орындалуға тиісті талаптардың барлығын айттық. Бұл бағытта да үлкен жұмыс істелуі қажет.
7. Көрші Қытайда әртүрлі ұлыстарды қоғамға кіріктірудің түрлі тәжірибесі мен тәсілі бар. Мысалы, егер сен қазақ болсаң, қалайсың ба, қаламайсың ба, ешкім сұрамайды, міндетті түрде қытайдан досың, жолдасың болуға тиіс. Дүркін-дүркін, жетісіне бір рет қонаққа шақырып, үйіңде қондырасың және оған қонаққа барасың. Осыған мәжбүрлейтін бұйрық бар. Халықтарды араластыру осылай жүзеге асырылады. Біз олай мәжбүрлеп отырған жоқпыз. Екі ортада көпір тұр, сонымен араласып, оны «достық көпіріне» айналдыруға болады. Қазақ қариялары да бұл жағы кемшін болғанын мойындап, қарым-қатынасты жолға қоюға келісті.
Дұңғандардың қазақ еліне үдере көшіп келгеніне бір жарым ғасырдай уақыт өтіпті. Алайда іргедегі қазақтармен аралас-құраластығы үзілген. Екі ортада көпір тұр. Пайдаланбайды. Бұл мәселелердің барлығы өткен ғасырдан бері қордаланған. Енді оны тәуелсіздік аясында толық шешу – аса маңызды. Жалғыз дұңған ғана емес, басқа барлық этностар мемлекет құраушы қазақ халқымен бірге бір ұлт болып ұйысуы керек. Әйтпесе әрқайсысы әр жаққа тартып, жерімізді ту-талақай ету қаупі бар.
8. Дұңғандар әз-Наурыз секілді ұлттық мерекелерімізді тойламайды. Олар үшін бұл жат. Әкімдіктің ішкі саясат бөлімі «ұрпағы көз үйретсін» деп, Ұлыстың ұлы күнін атап өтуді талап етеді, мәжбүрлейді. Бірақ бұлар ондай мерекеге шақырғанға келмейді. Тек Ораза мен Құрбан айтты ғана мейрам санайды.
9. Мектеп директорымен тілдестім. Ауқатты ауылдық округінің білім ордасында 1,5 мың оқушы бар. Соның 1300-і – дұңған, ал 200-і – қазақ балалары. Көпшілік азшылыққа әлімжеттік жасайды дейді. Мұғалімнің тілін алмайды екен. Дұңғандар ертелі-кеш үлкенінен кішісіне дейін жермен жұмыс жасайды, егін салады. Мұғалім балаларын мектепке келтірмек болса: «Сабақ бергің келсе, егіндікке кел!» деп айтады екен. Тіпті науқан кезінде егістікке барып, сабақ беріп жүргендері де бар көрінеді. Бұл, әрине, өрескел дүние. Мұның дұрыс емес екені жөнінде ескерту жасадық.
Мектеп ауласындағы дәретханада жас қыздың зорлануына қатысты сорақы оқиғадан кейін, барлық жердегі білім ордалары ауласына бөгде адамдардың кіруіне тыйым салынды. Бірде осы мектеп ауласында кезекшілік етіп жүрген мұғалімдер бөтен жігіттердің жүргенін байқап, сыртқа шығып кетуін сұрайды. Олар екі ұстазды ауладан аулақ шақырып алып, тепкілеп ұрып кеткен. Артынан араға ақсақалдар түсіп, екі жақты бітістірген.
10. Сортөбе ауылдық округіндегі 24 мың халықтың басым көпшілігі, яғни 23 мыңы – дұңған. Біразының үйінде қару-жарақ бар деген мәлімет айтылды. Неге қазақтардан тәркіленген қару олардан тәркіленбейді? Олар қаруды заңды жолмен алған ба, әлде заңсыз жолмен иеленген бе? Міне, осы салада да жұмыстар қолға алынуы керек.
Жамбыл облысының Қордай ауданына парламенттен, үкіметтен, бас прокуратурадан, Ұлттық қауіпсіздік қызметінен және басқасынан өкілдер келді. Жергілікті халықты мазалаған әлеуметтік-экономикалық мәселелерді анықтап, жазып алды. Мектеп, аурухана, жол мәселелерін шешіп беруді сұрайды. Алдағы уақытта ол бойынша үлкен жұмыс жасалуға тиіс. Жұртшылық төбелестің қайталануын емес, жылдар бойы қордаланған түйткілдердің нақты шешілгенін қалайды.
Бізді қазақ жағы жақсы қабылдады, келгенімізге шын жүректен қуанды.
Қазақтың қанымен келген жер заңымен қорғалады.
Қазақ бағынған заң дұңғанға да, басқасына да ортақ. Мемлекет ішінен мемлекет құру деген қарау пиғылдың тамырына балта шабылуға тиіс!
Бақытбек СЫМАҒҰЛ