ҚАЙНАЙДЫ ҚАНЫҢ…
…Найзаменен түртсең де,
Жатыр қазақ оянбай.
Сонша қалың ұйқыны
Берген неғып, ой, алла-ай?!.
Міржақып ДУЛАТОВ
Кезінде «Оян, қазақ!» деп дабыл қаққанымен, қазағын селт еттіре алмай, жігері құм болып өткен Міржақып Дулатов бар кешегі аяулы арыстарымыздың заманы мен бүгінгі біздің заманымыздың арасы алшақ болса да, сол қалың ұйқыны мирас етіп, көрпемізді қымтай жамылып жатырмыз. Білік майы таусылған ағаш арбадай тірліктің тауқыметін тартып жүрген көпшіліктің жанайқай сөзін есту, ашынып жазған хат-мақалаларын оқу жоқ.
Егер болса: елімізде жүздеген мың жұмыссыз жұрт барына, жүздеген ауылдың ауызсуға зар болып; электр шамы бір жанып, бір өшіп; дәрігерлік жәрдемге мұқтаж болып; көмірлі елде – көмірге, мұнай теңізінің жағасында отырып – бензинге жарымай; жемқор мен парақорларға «ас» болып жүргеніне; оқу мен білім-ғылымның «реформа» шырғалаңына қамалып қалғанына назар аударылар еді. «Реформа» деген сиқырмен қаңтарылған ауыл атаулыны, селдіреген зауыт-фабриктерді қалпына келтіру қолға алынар еді.
Рас, мысалы, ауылды оңалтудың керектігі сөз болып, соңғы он жылда бюджеттен жүздеген миллиард теңге үкіметтің қаулысымен, парламенттің құптауымен, президенттің бекітуімен бөлінді. Нәтижесі қандай?.. Бұл сауалға жауапты алтынмен апталып жатқан Астанадан емес, қаулы-қарармен ғана «қапталып» жатқан ауылдан табасыздар. Жастарының біреуі оқу іздеп, екеуі жұмыс іздеп, қала асып кеткен ауыл – «көңілді әңгімешіл» қарттардың қауымы.
Өнеркәсібіміздің өзегі талғалы қашан! Астығы мен малының, түсті металы мен көмірінің, мұнайы мен электр қуатының, орманы мен теңізінің… байлығы Совет Одағының мәртебесін көтерген Қазақстан бүгінде «ТМД» деген елдердің қай тұсында?
Мәдениетімізде «мақтаныш етерлік» жәйт жеткілікті. Бұл министрліктің дізгін-шылбырын уысынан шығармасқа ұстаған (әрине, ұстатқан соң!) А. Мұхамедиұлының сықпытын көбінесе сырттай көріп жүрген жұрт енді оны кеуде қуысындағы «пьеса-киноларынан» көріп-білді. Оларының сценарийін де, бас рөлін де «Жас Алаш» гәзетінен («Бүйтіп қорлағанша, мені атып тастасын!», 01. 10. 2018 ж.), «ДАТ» гәзетінен («Елдің ертеңіне деген үлкен үрей бар…», 04. 10. 2018 ж.) оқыған менің де айтарым: Жаманқұлов Тұңғышбай інім де тоғышар тоқыған торға тап болған екен! «Аушылар» ойлап тапқан пәле-жалалардан, әдейі таратқан алып-қашты өсек-өтірік сөздерден өзі ғана емес, отбасы мен шәкірттері де тауқымет тартыпты!
Баршаға белгілі саңлақ актер, режиссер, театр педагогы, өнертану ғылымдарының кандидаты, профессор, Қазақстанның Халық артисі, республика Мемлекеттік сыйлығының иегері және Білім беру ісінің Құрметті қызметкері, Жамбыл облысының Құрметті азаматы, көптеген орден-медальдармен, алғыс хаттармен марапатталған Тұңғышбайдың мұншама жоғары бағаланғаны – адами адал еңбектің қайыры. Демек, оның баспасөз бетіндегі жанайқайы – ақ жүректен амалсыз ақтарылған сыр!
Иә, енді билік басындағылар Тұңғышбайдың бұл сырын, жанайқайын естір, оқыр, ұғар болса, жазықсыз жәбірленген Азаматтың жанжарасын жазуға ынта танытса, адалдықтан, әділдіктен аулақ «аушыларды» жантықтарымен қоса жазаласа деңіздер… Әй, бірақ мен ондай әділ әрекет боларына сенбеймін. Жалған айыппен қиқулап қудаланған, сотталған Әкежан мен Ғалымжанның, қазаға ұшыратылған Заманбек пен Алтынбектің тағдырлары, Жаңаөзен «жыры» биліктің сиқын анық көрсетіп берді емес пе?!.
Билікшілдерге сенімім жоқтығына өзім араласқан бірнеше жәйт куә бола алады. Олар:
- КСРО-ның «құдайы» болған М.Горбачевқа Семей полигонын жабуды, басқа жаққа көшіруді талап ете жанпидалықпен хат жазған, бастаған күресінің жеңіспен аяқталуына үлкен үлес қосқан Кешірім Бозтаевтың (Семей облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы) атын өшіруге кіріскен, «Мен жаптым!», «Біз жаптық!» деп ажырайған, аттандаған алаөкпе «мықтыларға» тарихи ақиқаттан, аруақтан аттамауды ескерте жазған хат-мақалаларым.
- Сәкен Сейфуллин мен Ілияс Жансүгіровтің облыс орталықтарында мұражайлары ашылып, ескерткіштері қойылды. Ал Бейімбет Майлиннің аруағына ондай орынды құрмет көрсетілген жоқ. Бейімбеттанушы ғалым-қаламгер Тоқтар Бейісқұловпен (бүгінде марқұм) бірлесіп те, жеке де жазған мақала-хаттарым.
- Ілияс Есенберлиннің «Көшпенділер» романының ағылшын тіліне сәтсіз аударылғаны, орыс тіліне аудармасында да селкеу бары туралы тіл маманы А.Рысалдиеваның гәзетте, журналда шыққан зерттеу-сын мақалаларын оқып, құптап жазғандарым.
- «Халық жауы» деген пәле-жала аттан 1987 жылы ресми ақталған ақын Шәкәрім Құдайбердіұлының 1988 жылы «Жазушы» баспасы шығарған жинағынан өлеңдерінің түпнұсқаларындағы діни сөздер түгелдей алып тасталып, марқұм қажы атамыздың атеистке (құдайсызға) айналдырылғанын білетін шығарсыздар. Сол «әдеби-ғылыми жаңалыққа» қатты ашынған әдебиетші ғалым, жазушы Қайым Мұхамедхановтың «Қазақ әдебиеті» гәзетіндегі мақаласына («Құдай» деген сөзден құдай сақтасын) үн қосқаным.
Қакеңнің мақаласында қажыны атеист ету аздай, кейбір өлеңдерінің жартысы беріліп, кейбір өлеңдерінің басқа өлеңдеріне тіркеле салғаны, кейбір өлеңдерінің 2-3 өлеңге бөлшектелгені, ал «Еңлік-Кебек» дастанындағы тарихи тұлға – Мамай батырдың есімі бастан-аяқ «Матай» деп өзгертілгені атап-атап айтылған. - Қазақстанды 1933–1938 жылдары билеп-төстеген Л.Мирзоянның «халық жауы» деген дақпыртпен 110 мың адамды тұтқындатып, 25 мыңын аттырған жауыздығы туралы деректі мақалаларым.
- Қазақстанды аралауға келген серб журналшысы М. Седмақа жолбасшы болып, қазақты: «Балаларын жоғары оқу орындарына таныстықпен түсіреді, шаласауатты, мәдениетсіз, Федор Достоевскийдің кім екенін білмейді» деп жамандаған, онысын кейін бүркемелеу амалымен Д.Қонаев, О.Сүлейменов жайында кітап жазып, мансапқа жолы ашылған Г.Толмачевтың атында республика Журналшылар одағының сыйлығы бар екеніне наразылық білдіре мәдениет және ақпарат министрі Д.Мыңбаев мырзаға жазған хатым. Сірә, министр беделді одақтың ол сыйлығына атын қояр журналшы-публицист қазақ «жоғын» білсе керек. Ал қазекемнің бірнеше журналшысы ол сыйлықты үндемей ала салды.
Бір «ғажап» жәйт: пікір алысу ниетіммен жазған мақалаларымның бірде-біріне қаламдастарымның ешқайсысы не «дұрыс» деп, не «бұрыс» деп үн қатпады. Түсіне алмадым, ренішімді ішіме бүге салдым. Қалың ұйқыдағы қасқаларды «найзамен түртер» дәтім жоқ.
Семей полигоны жабылғалы 27 жыл. Бұл мерзімде небір салтанатты жиын-тойлар болды, бірақ атақ-даңққа бауыр басқан басшы-қосшылар Кешірім Бозтаевтың ерлік ісін атамады. Сол сорақылық созылып кете бермесе екен деген пейілмен президент Н.Назарбаевқа, Шығыс Қазақстан облысының әкімі болып тұрған Б.Сапарбаевқа бірнеше хат жаздым. Оята алмадым.
Бейімбет Майлин хақында президентке және Қостанай облысының әкімі Н Садуақасовқа жолдаған хаттарыма да ләм-мим болмады.
Мәдениет және ақпараттың экс-министрі М.Құл-Мұхаммед мырзаға және Жазушылар одағы басқармасының экс-төрағасы Н.Оразалин мырзаға «Көшпенділердің» өрескел аудармасына қатысты жазған хаттарым да желге ұшты. Бұл мәселеге дереу назар аударуға тиіс Оразалиннің «оянбағанына» еріксіз таңдандым. Ол «Қазақ әдебиеті» гәзетінде шыққан «Бетімен кеткенде береке болған ба?!» атты мақаламда қазақ тарихының бес ғасырын қамтыған романның шет тілдерге жаңсақ аударылып жатқаны өте өкінішті, соны ескеріп, аударма ахуалына арнап пленум өткізейік деген ұсынысыма және сол гәзетте Би-ағаның мұражайы мен ескерткіші мәселесінің шешілмеуіне наразы болып жазған «Үшеуін ажал да ажыратпап еді…» атты мақалама да селт етпеді.
Мәскеуге қарап: «Қазақстанда ұлттық-фашистік астыртын ұйым бар!» деп ұлуын үдете берген Мирзоянның қолы екі иығына дейін қан болғанын кешегі одақтық, бүгінгі ресейлік мұрағаттардан алдырған көшірме құжаттар негізінде жазған хат-мақалам да аз емес-ті. Бір «қызығы» – мақалаларымды оқығандары, өздері айтпаса да, айғақталып тұрған екі «үн қосуды» көзім шалды. Біріншісі – тарих ғылымының докторы, профессор Т.Көлбаевтың жаймашуақты «Мырза-жан» мақаласы («Жас қазақ» гәзеті), екіншісі – тарихшы, профессор Т.Омарбековтің: «…Ал Алаш зиялыларының қудалануына Мирзоян себеп болды деген – бекер сөз… тікелей қатысы жоқ» деген «әсіребілгіштігі» («Мирзоянның Алаш арыстарының атылуына қатысы бар ма?», «Айқын» гәзеті) жағамды ұстатты.
Алдыңғы жылы болар, «Егемен Қазақстан» гәзетінің ресми хабарларынан президент Н.Назарбаевтың Л.Мирзоянның Астанаға келген ұлын қабылдап, әңгімелесіп, оған әкесінің Қазақстанға көп жақсылық жасағанын, сол үшін Астанада ескерткіш орнатпақ ойы барын айтыпты. Мәссаға-а-ан!.. Не істеу керек? Дереу қарсылық әрекет жасамай болмайды! Президентке Мирзоянның зымияндық істерін әшкерелеген құжаттардың және И.Сталиннің 1937 жылы Мирзоянды сынаған сөзінің көшірмелерін қоса хат жөнелттім.
Ал онда И.Сталин не деп еді? Орталық партия комитетінің 1937 жылы наурыз айының 5-і күні болған пленумында: «…Взять, например, товарищей Мирзояна и Вайнова. Первый из них является секретарем краевой партийной организации Казахстана… перетащил с собой в Казахстан из Азербайджана и Урала, где он раньше работал, 30–40 человек «своих» людей и расставил их на ответственные посты в Казахстане. Есть, стало быть, своя артель у товарища Мирзояна. Разве нельзя было подобрать работников из местных людей?.. Конечно, можно было… Что значит таскать с собой целую группу приятелей?.. Это значит, что ты получил некоторую независимость от местных организаций и, если хотите, некоторую независимость от ЦК. «У него своя группа, у меня своя группа, они мне преданы…». Это значит недоверие местным кадрам…» – деген. Мирзоянның Қазақстанға жетектеп ала кеткен тобынан 17 серігінің аты-жөндерін атап көрсеткен.
Жүгенсіз келімсектердің саны 30–40 емес, 60-тан асқан да, жергілікті «халық жауларын» қорқаулықпен аулаған, оларға өзіміздің санасы саңылаусыз әпербақандар жанталаса көмектескен.
Хатым президентті ойлантса керек, «артельшіл албастының» Астана мен Алматы көшелеріндегі аттары көп ұзамай өшірілді. Басқа қалаларымызда өшірілді ме, жоқ па – оны білмеймін. Білетінім – біраз жерлерде кезінде «мырза-жаншыл» байғұстар қойған көше, мектеп, тіпті алаң аттары, ескерткіші бар болатын.
Ілкіде Қайым Мұхамедхановтың Шәкәрім қажы «Шығармаларындағы» (1988 жылғы) өлеңдердің күзелгеніне қатты күйінгенін атап қана өткен едім, енді ақын атамызды атеистке айналдырғанынан бірер мысал ұсынайын. Шәкеңнің көзі тірісінде шыққан «Қазақ айнасы» өлеңдер жинағындағы: «Алла жазған ақ өлім», «Ақ ісіңе алла жар», «Күрмеуін алла шешеді» делінсе, ондағы «алла» сөзі «тағдыр» деп өзгертілген; «Оңдасын құдай ақырын» дегенді «Оңдасын істің ақырын» деп; «Кетпес дәулет осы ғой құдайға хақ» дегенді «Кетпес дәулет осы ғой әмбеге хақ» деп; «Құдай таза жаратты, сен таза бол» дегенді «Баста таза жаратты, сен таза бол» деп; «Мақтан, атақ іздесең, құдайдан без» дегенді «Мақтан, атақ іздесең, адамнан без» деп; «Аққа құдай жақ» деген халық мәтелін «Аққа халық жақ» деп; «Мұсылманға ұқсайды қай арасы?» дегенді «Ағайынға ұқсайды қай арасы» деп; «Құдай өзі-ақ береді» дегенді «Өмір өзі-ақ береді» деп, әдейі мазақ еткендей алапестеп өзгертіпті, жинақты құрастырған – «классиктер».
Бұл жарымжан жинақтың көшірмесін кейінде Жидебайдағы «Абай
клубы» екі мәрте басып шығарды. Жарияланған он шақты сыни мақалаға мән беруді, түпнұсқамен салыстыруды керек етпеген.
Сын мақала жазған авторлардың бірі едім, Шәкеңнің аруағын сыйлау байқалмағанына қынжылып, ақырында оянуға тиісті пәрменді мына жеке адамдар мен ұжымдарға Шәкәрім Құдайбердіұлының «Қазақ айнасы» жинағын қол тигізбестен шығару қажеттігін айта хат жібердім: парламентіміздің сенаторы жазушы Ә. Кекілбай мырзаға; парламент мәжілісінің төрағасы О.Мұхамеджановқа; Семей мемлекеттік университеті құзырындағы Шәкәрімтану ғылыми-зерттеу орталығына; Астанадағы «Ынсап» қорының төрағасы Б.Исабекұлына (ол қор Шәкәрімнің әдеби мұрасын насихаттауға үлес қосатынын естігенмін); Л.Гумилев атындағы университеттің ректоры Е.Сыдықовқа (ректор бір мақаласында Шәкәрім шығармаларын шет елдер тіліне аударумен шұғылдануда екендерін айтқан-ды. Кейінде түрік тілінде шығарылғаны туралы хабарлама болды. Түпнұсқасынан аударылған болса, құба-құп. Егер анау жарымжан жинақтан аударылса, қажының «құдайсыз ақын болғанын» бүкіл түрік әлеміне әйгіледік); жоғарыда аталған М.Құл-Мұхаммед пен Н.Оразалинге; президент Н.Назарбаев мырзаға («шегінер жерім қалмаған соң»).
Бұлардың ешқайсысынан ешбір жауап келмеді: «Сонша қалың ұйқыны бергені неғып, ой, аллай!..».
Ұйықтай бер, қазақ! Моральдік тірлігіңе материалдық тірлігің және «сай», несіне алаңдайсың? Тәуелсіздік алысымен, Қазақстан экономикасының «өзіндік даму жолымен» жылдан-жылға дамып, дүние жүзіндегі ең бай 50 елдің ортасындамыз, мақсатымыз – көп ұзамай озық 30-дың бірі болу. «Тәуелсіз» дәу гәзеттеріміз әрбір санында айшықтап жазып келе жатқандай, бүкіл әлем Қазақстанның даму қарқынына таңданып, қызыға қарауда. Даму бағдарламамыз жылара жаңартылып, жолдаулармен толықтырылып, басар қадамдарымыздың саны мен теориялық бастамаларымыздың мәні анықталып, алға жүйткіп барамыз. Ашық-астыртын 10 шақты миллиардеріміз, 60 шақты миллионеріміз бар біз саспауға тиіспіз. Тәуелсіздіктің 27 жылында алдымыздағы асымыз, үстіміздегі киіміміз арзандамай, үнемі қымбаттауда болса да, абыржымалық, көрпемізді қымтана түсейік. Ұйқымыз неғұрлым қалың болса, денеміз солғұрлым жылы болады. Солай, қазақ, ұйықтай бер!..
Ғаббас ҚАБЫШҰЛЫ
(медиа-проект «DAT» №36 (448) от 11 октября 2018 г.)