Ернар МӘЛІКОВ:
- Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні Алматы қаласында «Ұлы Дала Зары» фильмінің премьерасы өтті. Туындының авторы – режиссер Ернар Мәліковтың пікірінше, Қазақстан тәуелсіз ел болып атанғанымен, әлі күнге дейін Кремльге жалтақтап, құлдық санадан арыла алмай отыр. Оның бір дәлелі – ашаршылық тақырыбының әлі де жабық екендігі. Фильмнің шығу тарихы мен оның идеологиялық мақсатын білу үшін, фильмнің авторы Ернар Мәліковті әңгімеге тартқан едік.
– Ереке, жаңа жобаңыздың тұсаукесерімен құттықтай отырып, ашаршылық тақырыбына фильм түсіруге қалай келдіңіз деген сұрақ туындап тұр, әлде киностудиялардан немесе телеарналардан тапсырыс болды ма?
– Жоқ. Сіз айтып отырғандай, осы «Ұлы Дала Зары» фильмінің дүниеге келуіне ешқандай тапсырыс болған жоқ. Ашаршылық туралы фильм түсіру – «мен – қазақпын» деген талай адамның көкейінде жүрген мәселе. Бұл ой бізге дейін де болған. Менімен талай жыл «Қазақфильм» киностудиясында бірге жұмыс жасаған бір әріптесім: «Сіз ашаршылық тақырыбына қалайша қорықпай бардыңыз? Өйткені қазақты шыбындай қырып кеткен ашаршылық тақырыбы осы «Қазақфильм» киностудиясының өзінде талай режиссердің көкейінде жүргенмен, оған баруға батылдары бармады. Бұл тақырыпты таңдауға жүрек керек!» – деп айтқан еді…
– Сонда бұл тақырыпқа қаймықпай баруға сіздің жүрегіңіздің дауалағаны ғой…
– Жүректі қайдам, ал қазақтық-азаматтық ұстанымым осындай нартәуекелге бастағаны анық. Өйткені «жабық сандықтың» бетін ашқым келді. Себебі ашаршылық тақырыбына қатысты мәліметтер кеңес дәуірінен бері «Өте құпия» грифімен тарих сандығына салынып, оның бетін қазандай таспен бастырып қойған. Жасыратын түгі жоқ, біз әлі де Ресейдің ығынан шыға алмай, жалтақтаумен келеміз.
Негізі, сіздің қойған сұрағыңыздың жауабы бірнеше себептің жиынтығынан құралады. Бастамасы 1986 жылғы «Желтоқсан көтерілісі» болды. Осы оқиғадан кейін менің Кеңес Одағының қиғылықты саясатына қатысты көзқарасым қалыптасты. Жас болсам да, большевиктердің халыққа әкелген қасіретін терең көре алдым. Оның ішінде қазаққа әкелген қасіреті ерекше болды…
– Айтпақшы, сіз Желтоқсан көтерілісіне қатысқан жастардың арасында болдыңыз ба?
– «Болдыңыз ба?» дегеніңіз не?! Желтоқсан оқиғасы кезінде мені үш жерден пышақтап, солдаттар далаға лақтырып кеткен! Шалажансар денемді әлдекімдер ауруханаға әкелген кезде дәрігерлер тексеріп, «мынаның пульсы жоқ» деп шығарып тастаған екен. Сонда мединститутты енді ғана бітіріп келген бір жас дәрігер жігіт жанымнан өтіп бара жатып, кірпігімнің қозғалғанын байқап қалған екен. Тамыр соғысымды тексерсе, дым жоқ, қолым мұздай суық. Әлгі жігіт білікті болуы керек, жүрек тұсыма қолын салып тексерсе, әлі жылы екен. Содан дереу дабыл қағып, 2,5 литр қан құйып, мені тірі алып қалған. Өлім аузынан аман қалғанымды Алланың маған берген екінші өмірі деп түсіндім де, өмірімді талай қасірет кешкен қазағымның пайдасына жаратуға бел будым.
Мен Өскеменде туып өскендіктен, қазақ тілінде сөйлегеніміз үшін ғана талай рет кемсітуді де бастан өткердім. Жергілікті орыстардың «калбит» деген сөзі үшін талай рет қырықпышақ болып, төбелескен күніміз есімде…
– Ал кейіннен сіз қоныс аударған Алматы қаласы Өскемен сияқты емес, қазақи қала еді ғой…
– Сол «қазақилықтың» да талай қышқылын таттық. Менің азаматтық көзқарасымның қалыптасуына баршаға мәлім «Жетім бұрыш» та әсерін тигізді. Өзіңіз білетіндей, кеңес заманында қазақтарды қалаға келтірмеу саясаты ашық жүрді. Ауылдан келген қазаққа қаланың тіркеуіне отыру үлкен қиындық тудыратын. Тіркеуің болмаса, еш жерге жұмысқа алмайтын. Мен де Алматыға келген көп қазақтың бірі болдым. Кезінде «АДК» деп аталған Алматы Үй құрылысы комбинатына такелажник (жүк тиеуші) болып орналастым. Энергоинституттың сырттай бөліміне оқуға түстім.
Осылайша, 90-жылдары менің Алматыдағы өмірім «жетімдер бұрышынан» басталды. Жаңа туған қызымды құшақтап, келіншегім екеуміз жертөледен – жертөлеге көшіп жүрдік, талай «времянканың» сызын тарттық. Сонда «Жетім бұрышқа» барып, пәтер іздеп жүретіндер – кілең қазақ еді. Ал баспана беретіндер – өзге ұлт өкілдері. Осындай әділетсіздікке қаның қайнай ма, қайнамай ма?!
– Қайдам, біз бертін туған қазақпыз ғой…
– Міне, көрдіңіз бе? Кейінгі ұрпақ бұл ащы шындықтан хабарсыз. Сол кезде өзіме «қазақ неге өз жерінде үйсіз-күйсіз тентіреп жүр?» деген сұрақ қоя бастадым. Оның арты үйсіз-күйсіз жүрген қазақтың Алматы маңайындағы бүгінгі «Думан», «Шаңырақ», «Алтын бесік», «Таугүл» ықшамаудандары орналасқан жерлерді басып алуға әкелді. Өйткені қазақ үшін одан басқа амал қалмады.
– Айтпақшы, кезінде сіз Алматыда баспанасыз жүрген қазақ жастарын ұйымдастырып, «жер басып алушылар» тобын басқарғаныңызды осы сұхбатқа дайындалу барысында білдік…
– Иә, «жер басып алу» деген тіркес 90-жылдары бізден шықты. Ол – Горбачевтің кезі еді. «Жетімдер бұрышынан» басталған баспанасыздар қозғалысы кейіннен отыз мың адамға жетіп, алаңға шықтық. 21 жігіт сегіз күн аштық жариялап жатып алдық. Осының бәрі қазіргі Төле би мен Абылай хан көшелерінің қиылысында ҚазССР Жоғарғы кеңесінің ғимаратының алдында өтті. Киіз үйлеріміз бен палаткаларымызды тігіп қойдық та, «ал енді бізді қуып көріңдер!» деп, жиырма бес мың адамнан тұратын қорған жасадық. Бізбен сөйлесетін болсаңдар, тек Мұхтар Шаханов немесе Олжас Сүлейменовпен ғана келіссөздер жүргіземіз деген талап қойдық. Сол күндері Олжас ағамыз Африкаға ұшып бара жатқан жерден кері қайтып, Мәскеуден Алматыға келіп, бізбен жолықты. Артынша біздің дегеніміз болып, Алматы облысына қарасты 286 гектар жерді қала құрамына кіргізіп, оны баспанасыздарға үлестірдік.
– Ойпырмай, ә! Сол кездегі наразылық қозғалысы керемет болған екен ғой!
– Айтпаңыз! Бүгінгі 200–300 адамдық митингілер баланың ойыны ғой. 25 мың адамның алаңға шыққанын көз алдыңызға елестетіп көріңізші – ғаламат қой! Бұл алғашқы жеңісіміз болды.
Осы айтқанымның бәрі менің қазақтың жағдайына деген көзқарасымды қалыптастырды. Ашаршылық тақырыбы – қазақтың басына түскен қасіреттің бір парағы ғана. Сол парақтарды оқып, есте сақтауымыз керек. «Ұлы Дала Зары» фильмінің дүниеге келуіне осы айтып өткен тақырыптардың жиынтығы себеп болды.
– Ал жалпы кино саласына қалай келдіңіз?
– 1991 жылы марқұм режиссер Қалдыбай Әбенов біздің жаңадан құрған Ұлттық этнографиялық «Алтын бесік» қоғамдық қорына келіп, Желтоқсан көтерілісіне арналған «Аллажар» фильмінің түсіріліміне қолдау білдіруін сұрады. Оның айтуынша, «Желтоқсан» тақырыбынан бәрі қашып, қолдау білдіруден бас тартқан. «Алтын бесіктің» жарғысы бойынша, біз өз ұйымымыздың бөлімшелерін ашуға құқылы едік. Сол мүмкіндікті пайдаланып, тәуелсіз «Барыс» кинокомпаниясының құрылтайшысы болып шыға келдім.
Бұрын киноның не екенін білмеген біздер «Аллажар» фильміне массовка жинап, 1986 жылғы көтеріліске байланысты білмеген деректермен таныстық. Кино түсіріліміне біздің жігіттер қатысты. Жүз адам, екі жүз адам қажет десе болды, жинап беріп, түсірілім кезінде былай да, былай да жүгірдік. Кино саласымен таныстығым осы «Аллажар» фильмінен басталды.
– Сіз жалпы азамат және Қазақстанның патриоты ретінде зобалаң жылдардың қасіретін ұрпақ санасына салудың мақсат-мұратын қалай бағалайсыз?
– «Өз тарихын білмеген халықтың – болашағы жоқ» деген сөз бар. Мойындауымыз керек, біз әлі де өз тарихымызды білмейміз. Өйткені біздің тарих кеңестік идеологияның сарынымен қайта жазылып шыққан.
Ресей патшайымы Екатеринаның айтқан сөзі бар екен: «Бұл халық өзінің тарихын білетін болса, дүние жүзін басып алады» деген. Расында, Рим империясын тізе бүктірген Атилланың өзін алып қарайық. Ол кім? Біздің жерден, көшпенділер қатарынан шыққан тұлға. Шыңғысхан империясын алыңыз – ол да біздің жерден шыққан.Осыны жақсы білген Екатерина патшайым түрік әлемінің тамырына балта шапқысы келген. Ресей империясының кейінгі патшалары да осы жағдаятты еске алып, қазақты тарихынан ажыратуға тырысқан. Қараңыз. Төте жазумен келген қазақты кейінгі кеңес империясы латынға ауыстырды. Сөйтіп тарихымыздың бір бөлшегін жоғалтып алдық. Одан кейін сол кеңестер бізді кириллицаға көшірді. Ол да біздің кім екеніміз жазылған тарих беттерін жұлып әкетті.
Лениннің айтқан бір сөзі бар: «Біздің Октябрь революциясының қас жаулары – мыналар» деп, бізді көрсеткен екен. «Сіз не деп тұрсыз, олар деген жабайылар ғой!» деген кезде, Ленин: «Білгілерің келсе, олардың тарихын оқыңдар» деген екен.
Бізге қарсы жасалған геноцид пен этноцидтің нәтижесінде біз өзіміздің салт-дәстүрімізді, тарихымызды, тіліміз пен дінімізді ұмыта жаздадық. Бұл кеңес үкіметінің арнайы жобасы болған. Әр нәрсені өз атымен атайтын болсақ, Сталин нағыз қаныпезер бандит, диктатор болған адам! Кез келген диктатор өзінің айналасында өзінен ақылды, өзінен мықты адамдардың болуына жол бермейді. Сондықтан бетке ұстар зиялы қауымды қырып тастаған. Олардың арасында біздің алашордалықтар да бар. Қазақтарды мақсатты түрде қырған, өйткені қазақтың қандай екенін Сталин жақсы білген. Оның үстіне оларға керегі – қазақтың байлығы. Сонау патша заманында біздің жерлерде барлау жұмыстары жасалып, қаншама қазба байлықтардың бар екендігін анықтап қойған.
Қазақ неге қырылды деген сұрақ қоятын болсақ, оның түпкі мақсаты – қазақ жерінің байлығын иемдену болды. Фильмді түсіргендегі менің басты көздегенім – осының бәрін жастарымызға жеткізу. Қазақтың басынан өткен қасіретті келешек ұрпақ білуі тиіс.
– Бұл фильм бес жыл бойы түсірілген екен: соншалықты созылып кетудің себебі не болды?
– Басты себеп – қаржы мәселесі. Екі жылымыз дайындыққа кетті. Бір жарым жыл оны түсірдік. Екі жылымыз постпродакшнға кетті. «Ұлы Дала Зары» фильміне бес жарым жыл уақытымыз кетіпті. Үкімет тарапынан қанша сұрасақ та, көмек болмады. Өйткені, жоғарыда айтқанымдай, ашаршылық тақырыбы Мәскеуге ұнамайды, ал біздің шенділер ол жаққа әлі де жалтақтап отыр.
– Құпия болмаса, фильмнің бюджеті қанша болды?
– Бес жарым жыл бойы фильм түсіру мол қаржыны талап етеді. Бұл фильмнің алғашқы ленталық жұмыс нұсқасы 4,5 сағат болды. Одан кейін қысқарта-қысқарта, 1 сағат 48 минут қылып шығардық. Осының бәріне 2 миллион доллар шамасында қаржы жұмсалды. Бес жыл бойы штат ұстау, компьютерлік графика, оригиналды 37 трек жазу және т.б. оңай шаруа емес. Фильмнің түсірілімі қыс, көктем, жаз, күз маусымдарын қамтыды.
Бастапқыда фильмді түсіруге қажетті қаражатты қарызға да алдым, дүние-мүлкімді де саттым, артынан ақшаны «Старт– тайм» әдісі арқылы халықтан жинадық. Шетелдегі қазақ диаспоралары да үлкен көмек көрсетті. Біраз адамдар жұмысын тегін атқарды – ол да көмек. Түсірілімнің біразы Қапал-Арасанның ар жағындағы Суықсай ауылында болды. Осы ауыл тұрғындарының берген қолұшы шексіз болды. Біздің топ солардың үйлерінде 4 ай тұрды. Түннің бір уағында қақаған аязда түсірілімнен соң үйге барсақ, шайларын қойып, тамағын жасап, су болған киімімізді кептірсін деп оттарын жағып, күтіп отырады. Фильм түсіру үшін барған бес ауылдың ат-тұяғы мен бала-шағасы осы фильмге түсті. Ол да үлкен көмек болды.
Голливудтың «Оскар» сыйлығына ұсынылған фильмдердің лонг-парақшасына ілінген кезде тағы да халықтан ақша жинау науқанын бастауға тура келді. Бір сөзбен айтқанда, «Ұлы Дала Зары» сіз болып, біз болып, халық болып, жабылып жүріп түсірілген туынды болды.
Егер салыстырмалы түрде қарайтын болсақ, осыдан үш жыл бұрын мексикалық «Рома» фильмі «Оскарды» жеңіп алды. Бұл фильмнің бюджеті 65 млн доллар еді. Кейде фильмнің жарнамасына фильмді түсірген қаржыдан да көп жұмсалады.
– Осындай тарихи тақырыпты түсіруге жәрдем жасауға, оған қаржылай көмек көрсетуге мүдделі қалталы адамдар немесе жоғары лауазымгерлер табылмады ма? Мәселен, осындай маңызды тақырыпта фильм түсіріп жатқаныңызды Қазақстан Мәдениет министрлігі білді ме?
– Әрине, білді! Фильмді бастаған кезде министр Арыстанбек Мұхамедиұлы болды. Оған жаздық, кездестік, министрлік тарапынан қолдау көрсетуін сұрадық. Бірақ көмегі сол – уәде күйінде қалды. Министрлікті қойшы, біз кездескен талай мықты кәсіпкерлеріміз ашаршылық тақырыбын естіген кезде ат-тонын ала қашты. Жоғарыда айтып өткенімдей, бұл фильм халықтың тарихқа деген тағзымының арқасында дүниеге келді. Бұл – қазақтың бар екенінің дәлелі. Мен үшін ең маңыздысы осы!
– Осы тұсаукесерден кейін «Ұлы Дала Зары» фильмі қазақстандық экранға шыға ма, жоқ әлде прокатшылардың басқадай талабы бар ма?
– Бізге прокатшылардан бұрын, халықаралық фестивальдардың талаптары маңызды. Сол талапқа сәйкес, «Ұлы Дала Зары» фильмін теледидардан әзірше көрсете алмаймыз. Ал кинотеатр арқылы көрсетейік десек, олар да әртүрлі себептерін уәж етіп, фильмді шығаруға құлықтары болмады. Есесіне Ресейдің прокатшылары осы фильмді прокатқа шығаруға ниет білдірді. Парадокс!
– Ресейліктерге келісім бердіңіз бе? Ашаршылық нәубетінің өзі Ресей билігі тарапынан басталған жоқ па еді? Расында да, парадокс екен!
– Фильм үшін 2021 жыл – фестиваль жылы болғандықтан, ресейлік прокатты әзірше қоя тұрайық деп шештік. Халықаралық фестивальдарға қатысу арқылы қазақты қырған аштық жайлы ақпаратты дүние жүзіне жеткізу – біз үшін маңыздырақ болып тұр. Одан бөлек «Ұлы Дала Зары» фильмін Европарламент пен шетел елшіліктеріне жолдадық.
– Ал енді осындай ауыр және қасіретті тақырыптан кейін «Махаббат қызық, мол жылдар» лирикалық фильмін түсіріп, тақырыптық секіріс жасауыңыздың себебі неде?
– Біздің бүгінгі қоғамда идеология жоқ. Шынайы махаббат деген нәрсені ұмыттық. «Махаббат дегеніміз не?» деген сұрақтың жауабы сан алуан. Сол жауапты біраз жыл мен де іздедім.
Осы фильмнің кейіпкерлері арқылы жастарға тәлім-тәрбие беруге болады. Шариғатшылар адамның бірінші махаббаты Аллаға арналуы керек дейді. Кім білсін… Меніңше, махаббаттың бастауы Ана болуы тиіс. «Жұмақтың кілті – ананың табаны астында» деген жай сөз ғана емес. Ананың балаға деген махаббаты болады. Отанға, елге, жерге деген махаббат бар. Табиғатқа деген сезім – ол да махаббат. Адам адам болып өмірге келген соң, оның тіршілігі махаббаттан тұруы керек. Осы фильмде махаббаттың барлық түрі келтірілген.
Өкінішке орай, бүгін махаббаттың құнын түсіріп жібердік. Шын сезім деген дүниеден алшақтап барамыз. Махаббат тақырыбы – «мен сені сүйем», «сен үшін күйем» деген сылдыр сөз емес, ол әлдеқайда тереңде жатқан тылсым таным. Сондықтан бұл да өте күрделі тақырып болғандықтан, Әзілхан ағамыз Нұршайықовтың «Махаббат қызық, мол жылдар» романын экрандауға бел будым.
– Айтпақшы, осы фильм Қазақстан Ұлттық арнасынан көрсетілген соң, әлеуметтік желіде сын-пікірлер көп болды ғой: сіз оны қалай қабылдадыңыз?
– Ең көп айтылған сын – фильмде неге соғыс көріністері басым болып кеткені туралы болды. Мен өзім Әзілхан Нұршайықовтың кітап нұсқасындағы романын сегіз мәрте оқып шықтым. Автор не айтқысы келді деген сұрақтарға жауап іздедім. Түсіне білген оқырман үшін Әзілхан ағамыздың жазған әр сөйлемінде идеология жатыр.
Иә, фильмде соғысқа қатысты кадрлардың көп екендігін мойындаймын. Көрермендердің көбі фильмдегі оқиғаның өрбуін кітап бойынша болады деп күтті. Мысалы, жоспарланған 10 жарылыстың орнына 47 жарылыс болып кетті.
Біздің көздегеніміз – осы фильм арқылы Екінші дүниежүзілік соғыстағы жеңіс тек орыстардың жеңісі ғана емес екенін көрсету болды. Ол жеңісте екінші майдан ашқан АҚШ-тың да, жауды Мәскеу түбінде тоқтатқан қазақстандық дивизиялардың қосқан үлесін де көрсеткіміз келді.
Осыдан бірнеше жыл бұрын «Елдің ерлігі» атты деректі фильмді түсірген кезімде том-том архивтық құжаттарды көтердік. Сонда Қазақстан соғыс шебіне қаншама азық-түлік, қаншама киім-кешек, қаншама оқ-дәрі жібергені туралы мәліметтермен таныстық. Қазақстан нағыз тыл болды. Өйткені сол жылдары Украина мен Белоруссияны, Ресейдің бір бөлігін фашистер жаулап алды. Қаншама өндіріс орындары Қазақстан жеріне көшірілді. Халық 18-20 сағаттан жұмыс істеді. Осының өзі бір соғыс емес пе?! Біз оны неге ұмытуымыз керек? Қазақстаннан 1 млн 600 мың адам соғысқа аттанып, оның жартысы қайтқан жоқ. Оралған жартысының жартысы мүгедек болып қалды. Біздің аталарымыздың соғысқа қосқан үлесі өте үлкен болды. Тыл болмаса, соғысты жеңе алмайсың. Мен осыны көрсеткім келді.
Романда жазылған дүниені кинода көрсете білу – оңай шаруа емес. Кітапта атқылап жатқан зеңбіректі киноға қалай түсіресіз? Әсіресе ондай зеңбіректер бізде болмаса. Соны біздің суретшілер ағаштан жасап, оны жасыл түске бояп, графикада өңдеп, кәдімгі зеңбірек қылды. Әрең дегенде немістің бір каскасын тауып, соның нұсқасымен жаңадан каскалар құйып шықтық. Осының бәрі қиын болса да, соғыс кадрларынан қашқан жоқпыз. Керісінше, соғыс туралы көріністерді көбірек көрсетіп, Қазақстан мен Орта Азияда жасақталған дивизиялардың ерлігін көрсеткіміз келді.
– Сіз кезінде депутат болған екенсіз: қалай ойлайсыз, депутат болып, халыққа қызмет қылу тиімді ме, жоқ әлде кинорежиссердің еңбегі халық үшін пайдалы ма?
– Иә, мен 15 жыл бойы Алматы қалалық мәслихатының депутаты болдым. Сонда бір кәсіпкер танысым: «Осы сен депутат болып не бітірдің?» деген сұрақ қойды. Мен оған былай жауап бердім: «Шенділермен алысып жүріп, бес мектеп салғыздым. Ондаған километр жол мен су құбырларының салынуына атсалыстым. Бес жылымды «Тұрғын үй қатынастары туралы» заңға өзгерістер енгізуге жұмсадым. Соның арқасында жатақханаларда тұрып жатқан мыңдаған адам сол баспаналардың иесі болуға қол жеткізді.
Мысалы, мен жұмыс жасаған «АДК»-да сегіз мыңнан астам адам жұмыс істеді. Жекешелендіру нәтижесінде жұмыскерлер тұрып жатқан жатақханалар жаңа қожайындардың балансына өтіп кетті. Тоқырау кезінде жұмыс тоқтап, адамдар қысқартуға ұшырады. Үйдің кезегі «жанып кетті». Сөйтіп, жатақханаларда тұрып жатқан адамдар далада тентіреп қалмасын деп, заң жолымен тұрып жатқан жатақханаларын жекешелендіріп беруге жол ашуға көмектестім. Алақандай 15–20 шаршы метр болса да, мыңнан астам адам жеке баспанаға қол жеткізді.
Ал енді киноның көмегімен халыққа жасаған пайданы санау мүмкін емес. Ол ұзындығын өлшейтін жол немесе ұстап көруге болатын мектеп ғимараты емес. Бұл – идеология, адам санасы үшін күрес. Бұл – қару. Мен түсірген фильмді көрген жастардың санасында қазақтың кім екені, оның басынан қанша қасірет өткенін түйіп, көкірегінде қазақ ұлтына тән құндылықтар қалыптасып жатса, мен үшін атқарған жұмысымның нәтижесі осы.
– Ал енді киногер ретіндегі болашақ жоспарыңыз қандай, сізден тағы да қандай фильм күтеміз?
– Мен кез келген тақырыпқа идеологиялық тұрғыдан қараймын. Сондықтан Әль-Фараби туралы фильм түсіру ойымда бар. Оның кім екенін, қайдан шыққанын көрсеткім келеді. Оған қатысты қолжетімді жұмыстарының біразын оқып шықтым. Біз домбырамызды кімнің жасағанын біле бермейміз. Білсе де, ол шебер қыпшақтан шыққан деп айтқылары келмейді.
Бұдан кейін Атилланы түсіргім келеді. Алтын Орданы неге түсірмеске? Мысалы, қазақтың соңғы ханы Кенесары дейміз. Кенесары кім? Ол Абылай ханның немересі. Абылай ханның ар жағына барсақ, оның Шыңғыс ханның ұрпағы екенін көреміз. Сонда біз монғолмыз ба, әлде Шыңғыс хан монғол емес пе деген сұрақ туады. Осындай сұрақтарға жауап іздеу арқылы кеңес үкіметінің түркі тарихын толықтай өзгертіп жібергенін аңғаруға болады. Менің мақсатым – шынайы тарих беттерін фильм арқылы қайта жазып, келешек ұрпаққа қалдыру.
– Әңгімеңізге рақмет, Ернар мырза! Ойға алған мақсаттарыңыздың орындалуына тілектеспіз!
Азамат ШОРМАНХАНҰЛЫ, «D»