«Общественная позиция»
(проект «DAT» №23 (387) от 15 июня 2017 г.
Төте сұрақ
Тәуелсіз Қазақстан Республикасы – жаңа ғасырға тәуелсіз мемлекеті бар ұлт ретінде қадам қойған қазақтың ең биік абыройы. Дүние жүзі қазақтарының әр реткі құрылтайында әлемнің әр түкпіріндегі қазақтың бір ғана тарихи отаны – Қазақ елі екенін сан рет айттық.
Әлемнің әрбір елінде де қазақ ұлты өзінің ұлт ретіндегі биік сапасын танытып келеді. Елбасының өзі айтқандай, «қай елге барсақ та, қазақтар тыныштықты бүлдіріп жатыр деген сөзді естімедік». Тарыдай шашылған қазақтың әр баласы қайсыбір жат топырақта жүрсе де, Қазақстанға деген терең сүйіспеншілігінің бар екеніне көз жұмбаймыз. Оның астарында «Менің Қазақстан деп аталатын тәуелсіз елім, тарихи түп қазығым бар» деген ұлы мақтаныш жатса керек.
Әлемдігі қазақтың жүрек түкпіріндегі осы бір мақтанышқа Қазақ билігі қаншалықты лайық? Тәуелсіз Қазақ елі ретінде билік шетелдегі қазақ диаспорасына қаншалықты сұраушы, сүйеуші болды?
Бүгінде Қытайдың Шынжаңында тұратын екі миллионға жуық қазақтың мүддесі мен кісілік құқығы жергілікті билік жағынан таптауға ұшырап отыр. Аталған жайттың бір ұшы тек Қытай қазақтарына ғана емес, Қазақстан азаматтарына да тиіп жатыр. Бұл туралы соңғы кезде әлеуметтік желілер мен қазақ тілді БАҚ-та айтылып келеді.
Әңгіменің басы ШҰАР-да көтеріліп отырған «Шынжаң орнықтылығы» желеуінен басталады. 2009 жылғы 5 шілде оқиғасынан кейін Шынжаңдағы қоғамдық-саяси жағдай мүлде өзгерді. Ал өткен жылы Шынжаң өлкесінің бірінші басшысы болып тағайындалған Чын Чуанго Шынжаңдағы ұлттық мәселені тіпті де шиеленістіріп жіберді. Осыған дейін ұйғыр ұлты шоғырлы қоныстанған Оңтүстік Шынжаңдағы саясатты енді тұтас Шынжаңды, соның ішінде қазақтар қоныстанған автономиялы облыс, аудандарға дейін кеңейтті. Тұрғындардың діни немесе дәстүрлі салт рәміздерді өткізуінен бастап, еркін жүріп-тұруына дейін шектеуге ұшырап, тіпті әлеуметтік желілерде де күшті цензура қойылып отыр. Әлеуметтік желілердегі Қазақстан, дін, ұлт туралы айтылған бірер ауыз сөзді де «бөлшектеуші», «діни экстремистік» деген желеумен қамауға алуда.
«Азия «Азаттық» Радиосының» (http://www.rfa.org) хабарлауына қарағанда, 1 маусым күні ҚХР Шынжаңда «Шынжаңдағы кісілік құқықтың дамуы» атты жинақ баспадан шыққан. Бұл кітапта 1949 жылдан бері ҚХР үкіметінің Шынжаңдағы кісілік құқықты жоғары дәрежеде дамытқаны туралы айтылған. Аталған кітаптың алғы сөзінде: «1955 жылы Қытай үкіметі Шынжаңда ұлттық территориядағы автономиялы өлке құрып, мұндағы әр ұлттың өзін-өзі билеу құқығын қамтамасыз етті», – делінген. Оған қоса бұл кітапта саяси құқық, діни сенім құқығы, бұқаралық, мәдени өмір, әйелдер мен балалар құқығы және тағы басқа сегіз үлкен мазмұнға бөлініп, осы аталған кісілік құқық талаптарының аса жоғары деңгейде екенін сөз еткен.
Алайда біз Шынжаңдағы аз ұлт халықтарының әлеуметтік, наным-сенім, тіпті саяси құқықтарының да ауыр дәрежеде тапталып отырғанын анық байқай аламыз. Кісілік құқық пен азаматтардың тең құқықтылығы мәселесінде бір ҚХР ішінде ішкі Қытай мен Шынжаңның жағдайы жер мен көктей парық тудырады.
Бұл үшін жалпы Қытай билігін айыпқа тартудың жөні жоқтай көрінеді. Себебі Қытайдың өзге провинцияларында демократиялы, азаматтардың тең құқықты қоғамының бейнесі біршама анық байқалады. Ал Шынжаңның жергілікті тұрғындары билік тарапынан көптеген шектеулерге ұшырап отыр. Айталық, наным-сенім құқығына, еркін-жүріп тұру секілді азаматтық құқықтарына билік қол сұғуда. Кісілік құқықты қорғау ұйымының Қытай ісіне жауапты директоры «Азия «Азаттық» Радиосына» береген сұхбатында жоғарыда аталған кітап туралы өз пікірін білдіреді: «Бұл кітапты көргеннен кейін, менің ойыма Қытайда біз білмейтін басқа бір «Шынжаң» бар ма?!» деген сұрақ туды», – дейді. Оның айтуынша, бұл кітап ақиқаттан мүлде алшақтап кеткен.
Дүниежүзілік кісілік құқықты қорғау ұйымы Шынжаңдағы діни сенім құқығы және басқа да кісілік құқықтардың ауыр дәрежеде тапталып отырғанын айтады. 1 маусым күні өткен Еуропалық парламент отырысында Социал-демократтар партиясы, Жасылдар партиясы және Еуропа Халық партиясы қатарлылардың парламенттегі мүшелерінен 14 адам ашық хат жолдап, Қытайдың кісілік құқық мәселесіндегі мәмілесі жақсы болғанымен, олар күткен оң нәтижені бермей отырғанын алға тартты. Сонымен бірге Еуропалық комиссияның ҚХР-ға кісілік құқығы мәселесі жөнінде диалогтар өткізуін талап еткен.
Соңғы уақыттары Қытай мен Қазақстан қарым-қатынасы әріптестіктің жаңа бір деңгейіне көтерілді деп жоғары лауазымды атқамінерлерден бастап, мемлекеттік БАҚ өкілдеріне дейін жарыса айтып жатыр. Бірақ бұл шын мәнінде осылай ма? Қазақстан осы уақытқа дейін Қытаймен тең дәрежедегі экономикалық әріптестік орната алды ма? Қазақстан тең тұрғыдағы әріптес ретінде Қытайдағы қазақ диаспорасының мүддесін қорғай ала ма?
Кеңестер Одағы құлағалы бері Қытай Орталық Азияға, оның ішінде Қазақстанға өз ықпалын күшейту үшін түрлі қадамдар жасап келе жатқаны белгілі. Соңғы үш-төрт жылды алып қарайтын болсақ, ресми Бейжің Қазақстанға экономикалық тұрғыдан өз ықпалын күшейту мақсатында аса белсенді жұмыс істеуде. Бұлай дейтін себебіміз – 2013 жылмен салыстырғанда, Қазақстандағы Қытай компанияларының саны 35 пайызға артқан. Қазіргі таңда Қазақстанда Қытай қаржысы салынған 2783 кәсіпорын мен 600 астам компания жұмыс жасауда. Осыншама Қытай компанияларына есігімізді ашып беру елімізге экономикалық тұрғыдан тиімді шығар. Бірақ саяси тұрғыдан төніп тұрған қауіпті ескердік пе? Егерде ел билігі айтып жүргендей, тең дәрежедегі әріптес болсақ, онда неге ресми Бейжің билігі Қытайдағы қазақ мектептерін жауып, қазақ тілінің тынысын тарылтып жатыр? Егер біз шын мәнінде әріптес болсақ, Қытай билігіне сөзіміз жүретін болса, онда неге Қытайдағы қазақтардың жүріп-тұруына тосқауыл қойып жатқан Қытай билігіне ресми хат, тіпті керек болса, нота жолдамаймыз?
Бірақ біз Қытайға 13 млрд доллардан астам (2015 жылы) қарыз екенімізді ескерсек, бұл сұрақтардың жауабы өз-өзінен көз алдымызға келері хақ. Өйткені қарыз алушы қарыз берушіден қашанда бір бас төмен тұрады.
Бұның барлығын айтуға оңай, әрине. Бірақ өз ұлтыңның мүддесін қорғай алмасаң, экономикалық әріптестіктің жаңа деңгейіне көтерілдік деп кеуде қағудың өзі артық шығар. БАҚ-та көптен бері сөз болып келе жатқан – Шынжаңдағы қазақтардың паспорттарын жинап алу; шекарадан шығармау; ҚХР-дан көшіп келген ҚР азаматтарын қайта шақыртып алып, Шынжаңдағы тіркеуінен шығуын талап ету; Қазақстан Республикасынан алған ықтияр хатты тартып алу; Қазақстанда ықтияр хатпен тұрып жатқан ҚХР зейнеткерлерін зейнетақысын тоқтату сияқты ҚХР-ның өз заңына сәйкес келмейтін әрекеттердің көбі дерлік Шынжаңның жергілікті билігінің «Шынжаң орнықтылығы» желеуімен жасап отырған қадамдары.
Әсіресе бейбіт тұрғындардың діни, ғұрып әдеттеріне қатысты кейбір жоралғыларын шектеу шаралары шектен шығуда. Қазақтар арасында екі елде тұратын туған-туыстардың бір-бірімен әлеуметтік желілер арқылы хабар-байланыс орнатуына дейін салынған тыйым, жергілікті биліктің ұлттарға қаратқан, тіпті тату, ынтымақтағы көршілес Қазақстанға қаратқан көзқарасын айқын аңғартса керек. Бұл жөнге сыймайтын жергілікті ережелер соңғы кездері Шынжаң көлемінен алқып шығып, еларалық қарым-қатынасқа, екі ел арасындағы қалыпты байланысқа кері әсерін тигізетін деңгейге дейін жетті.
Қытайда түрлі салада қызмет атқарып, зейнетке шыққаннан кейін Қазақстанда тұрып жатқан адамдардың зейнетақысын тоқтату немесе Қытайда ғана тұруын талап ету – сол елдің заңдарына да қайшы келіп отыр. Бұл мәселе біздің елімізде, «Халықтың көші-қоны туралы» заңның 54-бабында көрсетілгендей, шетелдегі Қазақстан азаматы санатына жататын тұлғаларға«Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру»туралы заңның 31 және 32-баптарына сәйкес төленеді. Айталық, 32-баптың 4-тармағында: «Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерге тұрақты тұруға кеткен, Қазақстан Республикасының заңнамасында айқындалған, кету фактiсiн растайтын құжаттарды ұсынған шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдардың мiндеттi зейнетақы жарналары есебiнен зейнетақы төлемдерiн алуға құқығы бар», – деп белгіленген.
Мамыр айының соңғы күндері Алматыдағы Қытайдың бас консулдығының ұйымдастыруымен жоғарыда аталған мәселелер төңірегінде Қытайдан арнаулы делегация келді. Қытайға барып, паспорттары жинап алынған, Қазақстандағы отбасынан ажырап қалған адамдардың туыстары және «Жебеу» республикалық қоғамдық бірлестігінің өкілдері Қытайдан келген жұмыс тобымен кездесті. Кездесуде болған «Жебеу» РҚБ-ның төралқа мүшесінің бірі Рахым Айып былай деді:
«Біз олардан бұл мәселеге жауап сұрадық. Алайда олар істің шешімі ҚХР заңы бойынша оң шешім табуы мүмкін екендіктерін, тапсырып алынған арыздар мен ауызша өтініштердің толықтай мұқият тексеріліп, анықталатындығын ғана жеткізді. Қазақстан билігі толықтай болмаса да, бұл істен хабардар. Біздегі мүдделі азаматтар Президент әкімшілігіне және Сыртқы істер министрлігіне хат жазғанынан хабардармыз. Алайда билік тарапынан бел шешіп, араласып кетті деп айта алмаймын. Себебі кейбір мәселе Қытайдың ішкі мәселесіне саяды. СІМ өз наразылығын айту немесе нота жариялау үшін, бұл мәселе шынында біздің азаматтардың құқықтары Қытайдың ресми билігі жағынан тапталғаны дәлелденген жағдайда ғана орындалады. Ал бұл арнаулы жұмыс тобының келуі ҚХР-ның ҚР-дағы бас елшісі Жан Ханхуй мен Алматыдағы бас консул Жан Уей мырзалардың ұйымдастыруымен болып отыр. Әрине, одан бұрын «Жебеу» бірлестігінің басшылық құрамы Қытайда орын алған мәселе туралы екі елшімен бірнеше рет кездескен болатын. Мәселенің шешіміне келетін болсақ, «Жебеудің» араласуымен Жан Уей мырза өзі қабылдап, тікелей араласуымен тоқтатылған зейнетақыны қамтыған және бұдан кейін ол жақтан алатын зейнетақы толық берілетін болып шешілді».
Шынжаңнан келген жұмыс тобымен кездесуден соң, Іле Қазақ автономиялы облысының әкімшілігі ҚР азаматтығын алуына байланысты зейнетақысы тоқтаған барлық жеке тұлғалардың зейнетақысы толық және жалғасты төлейтіндігін жариялады. Ал енді біз ықтияр хат алған зейнеткерлердің мәселесінің шешім табуын күтіп отырмыз. Жұмыс тобының келуімен және мүдделі азаматтар мен қоғамдық бірлестіктердің араласуымен зейнетақы мәселесі жартылай шешім тапқаны белгілі болды.
Алайда үлкен мәселе –ондағы қазақ бауырлардың тапталып жатқан кісілік құқығы. Шынжаңда туылып жатқан келеңсіздіктер туралы жекелеген адамдардан пікір алған едік, кейбіреуі ол жақтағы туыстарына салқыны тимес үшін аты-жөнін білдіргісі келмейтінін айтты. Пікір берушілердің бәрі де паспорттары себепсіз жинап алынып, қайтарылмай отырған және заңмен қорқыту арқылы жазықсыз қамауға алынған туыстарының бар екенін айтады.
«Ер Жәнібек» халықаралық қоғамдық қорының президенті Жеңіс Түркиядан шетелдегі қазақ диаспоралары мен Қазақстан билігі арасындағы байланыс туралы пікірін сұрағанымызда: «Әлем қазақтары – керек болса, бұл үлкен ұлттық идеология. Шетелдегі бес миллион қазақ әлемдегі бар қазақтың үштен бір бөлігін құрайды. Шетелдегі қазақтар арасында небір үлкен ғалымдар, ірі тұлғалар бар. Олардың кейбіреуі елге келіп, еңбек етіп жатыр. Жалпы, олармен мәдени-рухани байланыстарды тығыз сақтап отыру керек. Ұлттың болашағы тұрғысынан, тіптіҚазақстанның ұзақ болашағы тұрғысынан алып қарағанда, шетелдегі қазақтармен тығыз байланыс орнату, олардың мүдделерін қорғау – Қазақстанның мемлекеттік стратегиясының бір бөлегі болуы керек. Билік деңгейінде шетел қазақтарының мүдделерін қорғауға тиіспіз. Мәдени іс-шараларды ортақ ұйымдастыратын халықаралық ұйымдарды көптеп құру керек. Бір елдің ішкі ісіне тікелей араласып кетпесек те, осы халықаралық ұйымдардың көмегімен ондағы қазақтардың мүдделерінің тапталуына жол бермеуге тырысуымыз керек. Жалпы, экономикалық селбестік орнатып отырған Қытаймен болсын, Ресей немесе Түркия, Моңғолия, Өзбекстанмен болсын, дипломатиялық қарым-қатынастарымыздың бір парасын ондағы қазақ диаспораларымен байланыс орнатуға арнауымыз керек. Бұл Қазақстанның шетелдегі абыройын биіктетпесе, төмендетпейді», – деген пікірін білдірді.
ЭКСПО көрмесінің ашылуына ҚХР басшысы Ши Жинпиң Астанаға келді. Екі елдің тату, ынтымақты, өзара құрметі жоғары, сенімді дос және тең дәрежелі әріптестік орнатқан экономикалық одақтас екенін екі ел басшылары да атап өткені анық. Қытайдың тыныштығы Қазақстанға қаншалықты маңызды болса, Қазақстанның орнықты тыныштығы да Қытайға соншалықты маңызды. Ал екі елді тұтастырып тұрған Шынжаң тыныштығы екі ел мүддесіне бірдей маңызды. Шынжаңдағы қазақтар өңір тыныштығының ең негізгі кепілі. Себебі Қазақ елі деген тарихи отанының болуы Шынжаң қазақтарыныңкөңіліне үлкен медеу, әрі қанағат пен сабырды сыйлаған. Жергілікті билік Шынжаң қазақтарын Қазақстандағы бауырлас, қандастарымен мәдени-рухани байланысын үзуге тырысса, оның салдары қазіргіден де ауыр болатыны анық. Бұл екі ел арасындағы достық дәлізін күйретуге апарып соғады.
Қазақстан Қытайдың «Бір белдеу – бір жол», «Батыс Қытай – Батыс Еуропа» тасымал дәлізі, «Батыстың газын Шығысқа жеткізу» сияқты көптеген ішкі-сыртқы бағдарламаларына экономикалық одақтас, сенімді дос ел ретінде қолдау көрсетіп келеді. Табиғи газ бен мұнайдан да Қытайға басым үлесті беріп отырмыз. «Шанхай ынтымақтастық ұйымы» секілді халықаралық ұйымдарға бірдей мүше екеніміз және бар. Еліміздегі Қытай кәсіпорындарына берген мүмкіндіктерді айтпаған күннің өзінде территориямызды басып, Ресей, Балтық жағалауы, ары қарай Еуропаға кетіп жатқан тасымал дәліздің өзі Қытай экономикасының күре тамырына тиеді.
Міне, осы тұрғыдан Қазақстан билігінің Қытайдағы қазақ диаспорасының мүддесіне араша сұрауына толықтай қақысы бар еді. Ақорда мұндай мүмкіндікті неге пайдаланбай отыр?!
«The Qazaq Times»