Қылышынан қан тамған кеңестік (советтік) кезде елдің бетке басар, «шөпкетышар» интеллигенциясы «интернационалист» болуға тыраштанып, коммунистік идеологияның иірімінде жүргенде, «Мен – қазақпын» деп, ұлтшыл ұлағатын танытқан бірден-бір ақын Жұбан Молдағалиев еді. Бұл артық айтылған сөз емес: 37-дегі қызыл қырғыннан кейін қазақтың ақын-жазушылары ұлтшыл атанудан қорқып, көпшілігі Мәскеуге жалтақтап жүретiн заманда, 1963-64 жылдары Жұбағаң:
«Мен – қазақпын, биiкпiн, байтақ елмiн,
Қайта тудым, өмiрге қайта келдiм.
Мен мың да бiр тiрiлдiм мәңгi өлмеске –
Айта бергiм келедi, айта бергiм!» – деп, кеуде кере мақтана алған ақын.
Жұбан Молдағалиевтің ақындық кредосы – қазақ болды, оның поэзиясының тұтас лейтмотиві «Мен – қазақпын» деген өршіл пафостан құралған еді:
«Мен – қазақпын мың өліп, мың тірілген,
Жөргегімде таныстым мұң тілімен.
Жылағанда жүрегім – күн тұтылып,
Қуанғанда – күлкімнен түн түрілген».
Міне, сол Жұбағамыз – Желтоқсанның жастарын қорғап, көтеріліске қатысты ойын «компартия көсемдері» алдында ашық айтқан азамат ақын. Төменде біз Жұбан ағаның 1986 жылы 31 желтоқсанда Қазақстан Компартиясы ОК-нің бірінші хатшысы Геннадий Колбинмен болған кездесуде сөйлеген сөзін орыс тілінен аударылған нұсқада жариялап отырмыз.
Жұбан МОЛДАҒАЛИЕВ: МЕН – ҚАЗАҚПЫН
- Өз халқымды мақтан етемiн. Маған оның көп қатпарлы тарихы қымбат, ал оның бүгiнгi күнi одан да қымбат.
Маған бұл кездесу туралы хабарлағанда, мен өзiмнiң шешендiк өнерiм мен олимпиадалық ұстамдылығыма онша сенiңкiремей, осы мiнбеден айтқым келетiннiң кейбiрiн асығыс қағазға түсiрiп алдым. Мен ойлаймын, дұрыс па әлде аңғырттық па, бiлмеймiн, әңгiме тек риясыз, мейлiнше ашық, адами, жүрекжарды болуы, бiрдеңеден қателесiп кетем бе және бiр-бiрiмiзге жақпай қаламыз ба деген әйеншектенусiз болуы керек. Алайда мұндай жағдайда көбiне үндемей қалған немесе көлгiрсiген, ыққа жығылғыш iстен гөрi, ұрандар туралы көбiрек сөз қозғайтын адамның ұтатыны бiзге түсiнiктi.
Елде тәртiп орнату бiр жылдың шаруасы емес екенiн бiз түсiнемiз, өйткенi қолдан шығарып алғанымыз, iстемегенiмiздiң көлемi тiптен орасан, ал көтерер жүгiмiз одан да үлкен.
Бiзге, өзiнiң даңқты iстерiн мақтан тұтатын қазақстандықтарға, кейбiр басшы орындарға отырғызылған адамдардың оралымсыздығы, жауапкерсiздiгi және ар-ұяттан безуi республикамыздың жоғарғы беделiне елеулi моральдық нұқсан (моральдық қана емес-ау) келтiрiлгенiн сезiну ауыр екенiн мен бұрын да айтқан едiм. Ондай адамдар, қазiр олардың көбiнiң атын да бiлемiз, өздерiнiң қызмет бабын айылжимаушылыққа, бәрiне ерiк алғандай, кiнәратсыздық пен жазасыздыққа пәлендей мандат алғандай қабылдап, айналасына жағымпаздарды, көзбояушыларды, әрекетсiздердi жинады, ал олар өз тарапынан төңiрегiне өзiндейлердi үймелеттi. Олар үшiн iс мүддесi емес, ана не мына сұрқияның жеке өзiне берiлгендiгi шешушi нәрсе болды.
Қай уақытта және қай қоғамда өмiр сүрiп отырғанын ұмытқан осындай тұрғыдағы басшылар әсiресе кадр мәселесiнде феодалдық-рулық қатынастар категориясымен жиi ой тiзе бастады. Әртүрлi сыбырлақтар, өсекшiлер, бұрыс хабарлама жеткiзушiлер – егер оларға тiптен қарапайым емес жолдастар құлағын тосып отырғанын айтсақ – көп зиян тигiздi.
Бiздiң әмiрiмiздiң рухына әрi моральға жат осындай және басқа құбылыстар тек кей жерде адалдыққа, жауапкершiлiкке шақыру аз болғандықтан орын алды деп ойлау қате болар едi. Шындыққа шақыра отырып, шындықтың үстiнен қарауға болады, сынды өрiстетудi қызу жақтай отырып, сыннан таза, тыс тұруға болады. Жақсы да жөн сөздiң бәрi жақсы әрi дұрыс iстiң мiндеттi кепiлi бола алмайды. Көбiнесе солай болып келдi де.
Биязылап айтсақ, көптеген қиғаш құбылыс тура жазушылардың көз алдында өтiп жатты. Бiрақ баспасөз жүзiнде, мiнбеден айтуға бiздiң, қазақстандық әдебиетшiлердiң азаматтық ерлiгi жетпегенiн мойындауымыз қажет. Бiздiң көптеген кiтабымыздың коньюнктуралығы, өмiрдiң өткiр проблемаларынан алшақ тұруы бiздiң қоғамдық позициямыздың енжарлығына байланысты деп ойлаймын. Бұған бiрсыпыра дәрежеде мыналар ықпал еттi: жоғарыда айтылған адамдар секiлдi адамдардың қалыпты, қорғанышты ойларынан сәл-пәл ауытқу – суреткерлерге (тек қана оларға емес) – әртүрлi сипаттағы таңбалар жапсыруға, оларға бейсаясаттық, мәселенi түсiнбеу, бояуды қоюлату секiлдi айыптар тағуға әкеп соқты. Орын алған ұят, абыройсыз фактiлердi мен, мiне, сол сын сапырыстыру үшiн емес, болашақ үшiн есiме алдым. Өйткенi табыспен iлгерi жылжу үшiн, жүрер жолдағы кедергiнi алып тастау керек. Оны тудырушы себептi жоймайынша, жауыздықты құрта алмаймыз.
Бiздiң саяси-тәрбие және идеологиялық жұмыстардың деңгейiне көп заңды талап-тiлегiмiз бар. Оның стереотиптiлiгi, пәрмендiлiгiнiң аздығы, реалды шындықтан адамдардың толғанысы мен қиналысынан қол үзуi, адамгершiлiк-идеялық өлшем позициясын әлсiретуге және кейде қолдан беруге, феодалдық-тоғышарлық азғындыққа, әрi әртүрлi типтегi басқаша ойлаушылар деп аталатындардың пайда болуына әкеп соғады.
Айтылғанның қасiреттi көрсеткiштерiнiң бiрi – желтоқсанның 17-сi мен 18-iнде Алматы қаласында болған нәрсе. Бұған байланысты ең алдымен айтарым: мен коммунист әрi кәдiмгi қазақ ретiнде бiздiң жарқын интернационалдық сезiмiмiздi аяқасты еткен оқушы жастар тобының бұзақылық, абыройсыз әрекеттерiн үзiлдi-кесiлдi айыптаймын. Мен бiздi көпұлтты елiмiздiң халықтарының бауырластығынсыз қазақтардың тiршiлiгiн көз алдыма елестете алмаймын. Өзiмнiң бүкiл өмiрбаяныммен, өзiмнiң алғашқы жолымнан соңғы жолыма дейiнгi бүкiл шығармашылдығыммен мен осы бауырластықты бекемдеуге ұмтылдым. Басқа нанымға менi ешқашан ешкiм де илiктiре алмайды.
Бiрақ, естiгенiмдей, өрт сөндiрушi машиналарды – су атқылағышты, айбарлы иттердi, көп қатпарлы резеңке тоқпақтарды сұрқия арандатудың құрбаны болған жас жiгiттер мен қыздарға қарсы ойланбастан шұғыл ала жүгiрудi қостаймын десем, онда өз арымның алдында, сiздердiң барлықтарыңыздың алдарыңызда ақ-адал болмас едiм.
Менi мына мәселелер толғандырады: өкiмет органдары тәртiптi қалпына келтiруге көмек көрсетуге шақырғандардың және жуасытушы құралдармен қаруланғандардың барлығы етегiне намаз оқыған интернационалист екенiне бiздiң көзiмiз жете ме? Олардың арасында тәртiпсiздiкке қатысушыларды ызаландырып, ашындыру үшiн жағдайды пайдаланған және соның салдарынан ұлтаралық алауыздықты қоздырған, жаны да, қолы да таза емес адам болмады ма екен?! Көзiмен көргендердiң айтқанындай, 17-18 жастағы қыздарды шашынан сүйрей сабаған солар емес пе екен? Ақырында, сонан кейiнгi күндерi қалалық транспортта, көшелерде және басқа да қоғамдық орындарда тiл тигiзу мен қоқан-лоқы жасау солардан шығып отырған жоқ па екен? Мен сондай ұят оқиға және оның артынша не болғанын естiгiнде, жасырып қайтейiн, осы күнге дейiн өмiр сүргенiме өкiндiм.
Иә, мен кез келген қоғамға қарсы бой көрсетулердi түбiрiнен қиып отыруды толық жақтаймын, өйткенi демократия – анархия емес. Солай болғанмен де, тiптi кiнәлiлердi де оған деген сенiмнен айырмау керек. Бiз олардың жасағанына ғана емес, сондай-ақ олардың азаматтық болашағы үшiн де жауаптымыз.
Алматыда болған оқиғаға баға берiлдi. Сонымен қатар, менiң ойымша, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетiне, Колбин жолдас, Сiздiң өзiңiзге республикада интернационалдық тәрбие және ұлтаралық қатынастар мәселесi қалай шешiлiп жатқанын әлi де мұқият, сан қырлы талдау керек.
Бiз тың (тың жерді игеру, тың өлкесі мағынасында – Ред.) – жүз ұлт планетасы деймiз, ол дұрыс деп ойлаймын. Не десек те, әдемi әрi әлуеттi естiледi. Ал солардың әрқайсысы қалай тұратыны туралы кiм ойланды екен? Саны қаншалықты аз болғанымен, олардың көпшiлiгi өзiнiң ұлттық мектебi, балалар бақшасы, кiтабы, баспасөз органдары болуын қалайтыны туралы ше? Қазақтардан, орыстардан, ұйғырлардан, корейлер мен немiстерден басқа сол жүз тiлдiлердiң қайсысында ондай жағдай бар? Мен кейбiреулер астық өткiзу немесе өндiрiстiк жоспар секiлдi ұлттық дәстүрлер мен мәдениеттiң қырларын тегiстеудi, тiлдердi деформациялауды шапшаңдатуға ұмтылуда деген ойды маңыма жолатпаймын. Барлық проблема – бiздiң қоғамдық құрылыс әр ұлттың тұрғын санына қарамай, әр мәдениеттiң гүлденуiне жасап отырған қисапсыз мүмкiндiктi пайдалана алмауымыздан барып туындайтынын жай ғана атап өткiм келедi.
Мен – қазақпын. Өз халқымды мақтан етемiн. Маған оның көп қатпарлы тарихы қымбат, ал оның бүгiнгi күнi одан да қымбат. Осы бүгiнгi күн үшiн ол басқа халықтармен бiрге революция және совет өкiметiн орнату жылдарынан абыроймен өттi, халқының жартысына жуығын жұтқан қасiреттi ашаршылықты басынан өткердi, совет өкiметi өсiрiп-жеткiзген жас зиялыларынан айырған 37 және 38-жылдардың трагедиясын бастан кештi. Бiрақ бiр рет және бiржолата таңдаған жолынан оны ештеңе тайдыра алмады.
Соғыс жылдарында қазақтар Отанымыздың адал әрi қаhарман қорғаушыларының бiрi болды. Осы ер, кеңқолтық, жомарт, өршiл әрi кәдiмгi аңқау, ұлттық шектеушiлiк мүлде жат халық өзiнiң кеңдiгiн тың игеру кезiнде де көрсеттi. Тыңға сан түрлi адамның келгенi ешкiмге құпия емес, оның iшiнде бұрынғы қылмыскерлер де, ақша қуған уақытша құлқынын тойдырушылар да болды. Осындай адамдардың байырғы халықтың ұлттық намысына тиетiн әрекеттер жасағаны аз емес. Бiрақ қазақтардың партия шақырып отырған iстiң ұлылығын түсiнуiне ұстамдылығы жеттi.
Қазiр басқаша жағдай орнады. Республикада ұлттық арасалмақ өзгердi. Бұның өзi тыңдағы көп жерде қазақ мектебiнiң саны күрт кемiп кетуiне әкеп соқты, ал қалалардағы iстiң жайын айтпаса да болады. Тiптi Алматыдағы қазақ мектептерiнiң саны, егер қателеспесем, екеу не үшеу. Ал балалар бақшасының мәселесi бұдан да өткiр. Және де ана тiлiн меңгеру дәл осы балалар бақшасынан басталатыны бiзге белгiлi.
Кейбiр қазақ ауылдары, тiптi кей жердегi аудан орталықтарының әлеуметтiк жағдайлары тең емес. Тыңда – әдемi жаңа үйлер, ал бұларда – тоқал тамдар, оларда – асфальт жолдар, ал бұларда – бабаларынан қалған баяғы керуен жолы.
1972 жылы бiз, бiр топ жазушы, Жангелдин ауданында болып, бiр кезде қала болған қазақ сахарасындағы революция бесiгi аталған оның орталығы Торғайдың қораш күйiн көрiп, жағамызды ұстадық. Сол кезде совет өкiметiнің құрылғанына 55 жыл болса да, онда тiптi телеграф байланысы да жоқ едi.
Ал олай болатын себебi мынау екен: бұрын бұл аудан қараған Қостанай облысының басшылары «қазақтар бәрiбiр ата жұртынан ешқайда кетпейдi, сондықтан ең алдымен жағдайды келiмсектерге жасау керек» деп ұйғарыпты. Қазақтардың ұстамдылығы мен бекзаттығын осындай көзқараспен сынауға бола ма екен? Айтқандайын, осының бәрiне, әлбетте, республика басында отырған құрметтi «ұлт басшыларының» ризашылығымен жол берiлдi.
Қандай ұлтқа жатпайық, бiздер – жазушылар үшiн өте бiр кiдi мәселе – ол өзiмiз жазып жүрген, өзiмiз оқып жүрген ана тiлiнiң проблемасы. Онсыз бiздiң өмiр сүруiмiздiң мәнi жоқ. Сонымен бiрге бiз тiлдердiң өзара байланысын, өзара баюын құптаймыз. Орыс тiлiне қарап мен былай деймiн:
Ты выгоды не ищешь хмурым днем,
Не видишь в криках о себе резона.
Ты чтишь язык – пусть говорят на нем
Хоть тысяча людей, хоть миллионы.
Бiрақ саяси алыпсатарлар, бiздiң ұлттың мешелдерi өздерiнiң мансаптық кұлшыныстарында кейде ақылға қонымсыз iске дейiн барды. Отыз жыл бұрын олардың Волга, Орал өзендерiнiң, Орал қаласының, тағы басқалардың қазақша атауларын ресми қолданудан шығарып тастауға қолдары жеттi.
Сiздер жақсы бiлесiздер, мәселен, елдiң зердесiнен Пугачев көтерiлiсiн өшiру үшiн, Жайық сөзiн қолдануға II Екатерина тыйым салған. Ендi, мiне, 250 жыл өткен соң, оған екiншi рет – бұл жолы Қазақстан терминологиялық комиссиясы тыйым салды. Бiрақ халық ондай тыйымға құлақ аспады: оларды ежелгi қазақ атауларымен атап келедi.
Немесе басқаша күлкiлi жағдай. Қазақ тiлi – бай тiл. Одан кез келген тiлден қысқартылған сөзге аббревиатура табуға болады. Осыдан отыз жыл бұрын КПСС сөзi – СОКП, ал СССР – ССРО, ВЛКСМ – БЛКЖО, ТАСС – СОТА және т.б., т. с. с. айтылатын. Бiрақ бiздi кенеттен, әрине, Мәскеуден емес, сол әлгi жергiлiктi ақылгөйлер тек орыс аббревиатурасын қолдануға мәжбүр еттi. Мiне, содан берi орыс және қазақ сөздерiнiң ерсi, күштеп таңылған тiркесi әлi келедi, егер сондай бiр тiркестi таратып оқысақ, ол, мәселен, былай болады: «Всесоюзный ленинский коммунистический союз молодежи Орталық Комитетi». Осындай ешкiмге қажетсiз интернационализммен кейбiреулер, нарқы төмен болса да, өзiне саяси дәулет жинады.
Соңғы айтарым: кейде тiптi басшы жолдастардың қазақ жастарының республика жоғары оқу орындарындағы (ЖОО) саны, айталық, орыс студенттерiнен көп екен дегенi кiнәлағандай, тиiстi министрлiкке ескерткендей естiледi. Ал олар Қазақстанда көп болмағанда, қайда болмақ? Алыстағы қазақ ауылдарындағы оқушылар, орыс тiлiн меңгермеген шопандар мен механизаторлардың балалары Мәскеу, Ленинград, Куйбышев, Новосiбiр немесе Украина ЖОО-да конкурстық сынақтардан өте ала ма?
Бұның бәрi – ұсақ-түйек емес, тiршiлiк мәселелерi, лениндiк ұлт саясатының мәселелерi. Оны көзге iлмеу дегенiмiз – советтiк өмiр шындығына ерiктi немесе ерiксiз түрде шiркеу түсiру…
Орысшадан қазақшалаған –
Кәкен ХАМЗИН,
«Парасат» журналы, № 9, 1990 жыл