Марғұлан СЕЙСЕМБАЙ: Қазақстан парламенті НОТАРИАЛДЫҚ КЕҢСЕ БОЛЫП ҚАЛА БЕРМЕК

• «Қазақстанның өзіндегі ауқатты олигархтарды алып қарасақ, араларында қазақтар мүлде жоқ десе де болады: Машкевич, Шодиев, Ибрагимов, Ким, Миттал… Қазақ – Қазақстанда олигархтық деңгейде бай бола алмайды. Бай болу үшін, сен «отбасы» мүшесі немесе қазақ емес болуың шарт», – деп саясаткер-қаржыгер, танымал бизнесмен Марғұлан Сейсембай Exclusive.kz порталына тұжырымды сұхбат берген екен.

Ескерте кетейік, журналист Қарлығаш Еженова жүргізген бұл видеосұхбат Қазақстандағы үкіметтің кеңейтілген отырысы мен Ресейдегі митингілер толқынына дейін алынған еді. Қазақ тілді оқырмандарға қызығушылық тудырады деген оймен біз осы сұхбаттың аудармадағы нұсқасын назарларыңызға ұсынып отырмыз.

– Бірінші кезекте жуырда өткен парламент сайлауына қатысты пікіріңізді білгім келіп тұр.

– Мен осыған қатысты өзімнің ойымды «Фейсбуктағы» парақшамда «сайлау болды, бірақ таңдау болған жоқ» деп ашық жаздым. Іс жүзінде парламентке халық емес, билік таңдаған адамдар өтті. Жай сөзбен айтқанда, бір нотариусты басқа нотариусқа алмастырдық. Ал одан парламент сапалы болып кетпейді. Әрине, парламенттің декорациясы біршама өзгерді. Жаңа парламентке үш партия өткенімен, ол үшеуінің де тамыры бір жерден тарап жатқаны бәріне түсінікті. Жаңа парламент өз шешіміне тәуелсіз бола алады деп өзімізді алдамайық, бұл парламент те бұрынғыдай нотариалдық функциялар орындайтын орган болып қала береді. Өйткені біздің парламент атқарушы билік жүйесінің бір бөлігі болып кеткен. Сондықтан жаңа парламент өзгерістер жасайды деп өзімізді алдарқатудың қажеті жоқ. Бұл нақты істер жасайтын парламент емес.

– Мен сізбен келіскеніммен, бойымда бір оптимисік үміт сезімі бар: өйткені еліміз бұдан былай бұрынғыдай болмайды деп ойлап жүрмін. Әлде мен қателесем бе?

– Кез келген мемлекет, тірі организм сияқты эволюциялық даму жолымен өтеді. Әрине, бүгінгі Қазақстан осыдан бір-екі жыл бұрынғы Қазақстан емес. Жаңа парламент сол қалпында қалды деп айтқаныммен, сәл де болса сапалы өзгерісі бар. Өйткені бұл жолы оның құрамына жаңа ойдағы, білікті, әрі білімді адамдар кірді. Мысалы – Айдос Сарым. Оның көзқарастарының өзгергендігіне қарамастан, ол өте білімді саясаттанушы. Ең құрығанда, жаңа парламентке жаңа адамдар келді деп айтудың реті бар.

Негізгі мәселе парламент құрамының сапасында да емес, мәселе – оларға бейресми түрде айтылатын регламентте. Иә, «декорация» еті тірілеу, ақылдырақ болып көрінуге тырысады, алайда сол баяғы нотариалдық кеңсе болып қала бермек.

– Бейресми мәліметтерге сүйенсек, халықтың сайлауға қатысуы өте төмен болған. Сол күні Қырғызстанда өткен президент сайлауына да дауыс берушілер аз келген. Бұны немен түсіндірер едіңіз?

– Дауыс берушілердің сайлауға қатыспауының ең басты себебі – халықтың түңілуі. Біздің жағдайда ол таңдаудың жоқ болуымен байланысты. Адамдарың көбі – мен сайлауға барғанымнан түк шықпайды деп ойлады. Оның үстіне /бюллетеньде/ «барлығына қарсымын» деген нұсқаның болмауы да әсерін тигізді. Турасын айтқанда, халық өзінің таңдауын білдіру мүмкіндігінен айырылды. Осылайша олар өздерінің қарсылығын сайлауға бармаумен білдірді.

– Бұл /жаңадан тағайындалған/ үкіметті осы уақытқа дейін өзінің міндетін толыққанды атқара алмады деп айыптағанмен, бір-екі ауыс-түйісті есептемегенде, сол баяғы құраммен өз жұмыстарына кірісіп кетті. Ал бүгінде қоғамның өзі мемлекетіміздің болашағы туралы ойларын айқындай алмай отыр. Неге олай?

– Еліміздің болашақтағы кейпі қандай болу керек деген түсінік тек билік басындағылардың ойында бар. Өкінішке орай, біз сол биліктегілердің сценарийіне бой ұсынып келеміз. Бұл біздің емес, биліктегілердің ойыны болып тұр, ал біз тек көрерменбіз. Сахнада сол баяғы көз үйренген бір топтың мүшелері ғана бір-бірімен ауысып-түйісіп, лауазымды орындарымен алмасып жатады. Үкіметтің жұмысын бағалайтын да біз емес. Биліктегілердің сценарийлері көп жағдайда қарапайым халықтың ойымен сәйкес келмегендіктен, халық өзекті мәселелерді күн тәртібіне шығара алмай отыр. Оған /билік/ мүмкіндік те бермейді.

– Қазір тіпті биліктің жоспарлаған мақсаттарынан да ауытқып кеткеніміздің белгілері байқала бастады…

– Шыдамы таусылған халық міне-міне көтеріледі, бәрі өзгереді деп үміттеніп келеміз. Олай болмайды. Билік бұқараны басқарудың екі басты ережесін жақсы меңгеріп алған. Біріншісі – бөліп ал да, билей бер. Сол себепті де Қазақстанда біріккен, тұтасқан үлкен қозғалыстар тобы мен партиялар жоқ. Өйткені билік адамдардың бірігуін қаламайды. Екіншіден, халқыңа билігіңді жүргізем десең, санасын – бос, ал қарынын – тоқ ұста деген сөз бар. Бұл әдісті біздің билік жақсы меңгерген. Сондықан жыл сайын бюджеттік мекемелер қызметкерлеріне айлықтарын аздап көтере отырып, қарындарын біршама тойдырып, саналарын бос ұстайды. Осы жағдай көпшілікті қанағаттандырып келеді. Біздің қоғам пісіп-жетілмейінше, билік өз еркімен ешқашан өзгермейді.

Негізі, мемлекетті басқарудың бес түрі бар. Олар пирамида тәріздес. Ең үстіңгі деңгейде – бір адамның диктатурасы. Одан бір саты төменде – коллективтік диктатура орналасқан. Қазақстан /бүгінде/ бір адамның диктатурасынан коллективтік диктатураға аяқ басты. Бізде қазір екі президент болғандықтан, /биліктің/ шешім қабылдау жүйесіне біршама адам жұмылдырылған. Бұл жүйеге адамдар неғұрлым көп тартылған сайын, осы үрдіс дами береді.

Коллективтік диктатурадан кейін коллективтік демократия орнығады. Бұған мысал ретінде Украинадағы кландық демократияны келтіруге болады. Мұнда мемлекеттік басқару жүйесі бірнеше олигархтық топтардың қолында. Депутаттар мен үкімет мүшелері – солардың адамдары. Қырғызстандағы жағдай да осы тәріздес.

Төртінші деңгейде классикалы өкілетті демократия орнығады. Бұл жүйеде біз сайлаған депутаттар парламентте біздің мүддемізді қорғайды. Осының ішінде басқару жүйесінің ең мінсіз түрі – тікелей демократия. Мысалы, Швейцарияда маңызды мәселелердің басым бөлігін референдум арқылы халықтың өзі шешеді.

Тағы бір қайталап өтейін: Бір адамның диктатурасы; Коллективтік диктатура; Коллективтік демократия; Өкілетті демократия және Тікелей демократия. Біз бір адамның диктатурасы мен коллективтік диктатураның өтпелі кезеңінде тұрмыз. Украина мен Қырғызстан коллективтік демократия жағдайында.

Бір айта кететін жайт – осы аталған жүйелердің қай-қайсысы болмасын, өзінің үстемдігін мейлінше ұзақ мерзімге орнатқысы келеді. Сондықтан азаматтық қоғам пісіп-жетілмейінше, өзіне жауапкершілік алып, талаптарын қойып, белсенділік танытпайынша, билік жүйесі өзгермейді.

– Халықтың пісіп-жетілуін қалай түсінесіз және оның радикалды протест түрлерімен байланысы бар ма?

– Азаматтық қоғамның дамуы барысында жаңа қоғам қайраткерлері мен белсенді азаматтар көптеп пайда болады. Билік бұған барынша қарсылық көрсетуге тырысқанымен, азаматтардың белсендіктілері арта түседі. Осы кезде адамдар материалдық қажеттіліктерден гөрі, рухани құндылықтарға көбірек көңіл бөледі. Халықтың қазіргі талаптарына қарайтын болсақ, кредиттік амнистия жариялау, әлеуметтік көмек көлемін ұлғайту деген сияқты экономикалық мәселелерді қамтиды.

Осы тұрғыда бостандық, бақытқа құлшыныс, адам құқығы, жеке меншікке қол сұқпау секілді дүниелер аз айтылып жүр. Айтылса, тек қоғам белсенділерін қамаған кезде ғана айтылады. Сондықтан халық өз талаптарына қатысты пісіп-жетілмейінше, күнделікті қажеттілік шеңберінен шығып, рухани құндылықтарға бас бұрмайынша, ешнәрсе өзгермейді.

– Араб көктемін ұйымдастырған белсенділердің арасында рухани талаптар алға шықты. Дегенмен, араға он жыл салып, артымызға қарайтын болсақ, дамымаған қоғам жағдайында жақсы нәтижеге қол жеткізу мүмкін емес. Сол мемлекеттердің халқының жағдайы одан сайын қиындай түсті. Біздің елде радикалды ұстанымдағы адамдар өзгеріске тек революция арқылы қол жеткізуге болады деген ұстанымда. Сіз осы таңдауды құптайсыз ба, әлде дамудың эволюциялық жолын меңзейсіз бе? Егер эволюция болса, оған уақыт бар деп ойлайсыз ба?

– Әлбетте, эволюция! Өйткені дамымаған қоғамда революция жақсылыққа әкелмейді. Оны көптеген мемлекеттер бастан өткізді. Өз құқығыңа күреспен қол жеткізесің деген сөз бар. Одан басқа амал жоқ. Ол үшін дұрыс талаптар қою керек. Егер сен материалдық талаптар қойсаң, мемлекет саған итке сүйек лақтырғандай көмек берген соң, сен біраз уақытқа тынышталасың. Өйткені сенің біраз экономикалық талаптарың орындалды.

Дамымаған азаматтық қоғам жағдайында революциялық жолмен билікке қол жеткізсе, бұл лотереядан аяқ асты ұтысқа ие болған адам секілді. Статистикаға жүгінсек, лотереядан ұтыс ұтқан адамдардың 99 пайызының тағдыры жаман аяқталған. Өйткені кедей адамның басына күтпеген жерден байлық келсе, ол ақшаны дұрыс жұмсамай, алданып, ақыр соңында бүкіл ақшасынан айырылып жатады.

Сол сияқты, революция ұйымдастырып, қолына билік тиген, дамымаған қоғамда кландық шайқастар басталады. Адамдар популисттердің сөзіне еріп кетеді. Ал популисттер болса, орындалмайтын дүниелерге уәде бермек түгілі, ол уәделерін орындауды да көздемейтін адамдар екенін ұмытпайық. «Революцияны ержүрек адамдар жасап, оның қызығын оңбағандар көреді» деп бекер айтылмаған.

– Сіз Украинада жұмыс жасағалы бері көзқарастарыңыз қатты өзгерген сыңайлы. Бұған сіз көрген майданның салдары әсер етті ме? Сіз Қазақстанда басқару жүйесі жақсы дамыған, бұл біздің артықшылығымыз деген сөзді жиі айтасыз. Осы артықшылығымыз күмәнді емес пе?

– Мен Украинаға келгелі бері көзқарастарымның өзгергенін мойындаймын. Өйткені АҚШ пен Швейцариядағыдай дамыған демократияға қол жеткізу мүмкін емес екені баршамызға түсінікті. Бірақ Украинадағыдай бола аламыз деген ойда едім. Алайда осында жұмыс жасағалы бері дамымаған қоғам тек коллективті демократияға әкелетініне көзім жетті. Басқару жүйесі халықтың емес, кландық топтардың қолында. Осы тұрғыда кландық демократияның жақсы болғаны шамалы. Өйткені шешімдер қиын, әрі ұзақ уақыт қабылданады. Бұндай ортада мемлекеттік басқарудың сапасы құлдырайды. Мемлекеттік орталық басқару әлсіз болған жерде жергілікті федерализация үрдісі күшейе түседі.

Не десек те, Қазақстанда биліктің беделі мен құзыреті бар. Адамдар билікті сыйламаса да, қорқатыны анық. Жақсы болсын, жаман болсын, биліктің үстемдігі жүріп тұр. Ал бұл реформаларды жүзеге асыру үшін өте маңызды. Революцияның нәтижелеріне халықтың көңілі толуы үшін, тез арада тиісті реформалар жүзеге асырылуы тиіс. Ал көп жағдайда революциядан соң кландық демократия орнығып, тез арада жүзеге асуы тиіс реформаларға тұсау болады.

Сондықтан менің көңілім Қытай үлгісіне көбірек бұрып тұр. Ол жерде биліктің өзі белсенді реформаларды жүзеге асыруға мүдделі болып, демократияға эволюциялық жолмен бет бұрды. Біздің жағдайда бұл процесс өте баяу. Бізге ұлтты біріктіретін Ататүрк секілді жас реформаторды күтуге тура келетін сияқты. Оның тіпті революциялық жолмен келуі де шарт емес. Мен революциядан еш жақсы нәтиже көріп тұрғаным жоқ және баяу эволюцияның да пайдасы шамалы.

Мына нәрсені естен шығармауымыз керек: кез келген реформаларды жүзеге асыру үшін, тиімді жұмыс жасайтын басқару жүйесінің болуы шарт. Кландық демократия жағдайында басқару тиімділігі күрт төмендейді. Бұл реформалардың іске асу мүмкіндігін азайтады. Біздегі коллективтік диктатура жағдайындағы басқару жүйесі реформалардың тез арада жүзеге асырылуына қолайлы жағдай туғызады. Өкінішке орай, диктатураның қолында барлық мүмкіндік болғанымен, реформаларды іске асыру үшін ол оны қолданбайды. Ал кландық демократияда ондай мүмкіндіктер жоқ. Осындай бір қиын таңдау. Не десек те, бәрі адамдардың азаматтық белсенділігіне байланысты.

Мысалы, жақында Қырғызстан туралы бір сөзімде айтқаным бар: ең керемет мінсіз нұсқа – Саакашвили, Ататүрк, Ли Куан Ю секілді зиялы диктаторлар деп. Алайда «зиялы диктатор» деген өмірде өздігінен кездеспейді. Кез келген адамда пендешілік бар. Зиялы диктаторды халықтың талабы мен азаматтық белсенділігі қалап шығарады. Диктатор өзіне халық шектен шығуға жол бермейтінін түсінсе, зиялы диктатор ретінде реформаларды жүзеге асырғаннан басқа оның амалы қалмайды. Сондықтан зиялы диктатор дегеніміз – халық белсенділігі жасап шығарған өнім.

– Олай болса, өзіңіз айтып отырған процестегі рөліңізді білгім келіп тұр. Көпшіліктің пікірі бойынша, сіз азаматтық қоғамның дамуына еңбек сіңіріп келесіз. Сіздің біліміңіз бен тәжірибеңіз Қазақстанда қажет болмай, Украинада жүрсіз. Олай болса, кландық демократтия жағдайындағы Украина сізге қызығырақ болғаны ма? Бүгінгі таңда Саакашвили, Зеленский және «Нақты істер кеңсесімен» (Украинадағы реформалық бағыт – «D») байланысыңыз қандай?

– Мен екі апта елде болсам, екі апта Украинада жүрмін. Жалпы, Украина жаңа мемлекет ретінде мен үшін қызығушылық тудырады. Украина Қазақстаннан едәуір үлкен. Ол жердегі адамдардың менталитеті де мүлде басқа. Осының бәрі қызық. Мемлекеттік аппарат пен мемлекеттік басқару жүйесі де маған қызық. Ең бастысы – қолымнан келгенше Украинада әділ реформалардың іске асуына септігімді тигізгім келді.

Өкінішке орай, демократияның тағы бір кем тұсы – Майданнан кейін люстрация жасалып, әкімшілік қызметтегілер кетуге мәжбүр болды. Қазіргі жағдайда мемлекеттік аппаратта осы аппараттың қалай жұмыс жасау керектігін түсінетін адамдар жоқтың қасы. Мемлекет басына мемлекеттік басқару қызметінде ешқашан жұмыс жасамаған және ірі коллективтерді басқармаған адамдар келген. Осы жағдайда менің көмегім керек екені анық.

Десек те, кемшіліктер жоқ емес. Мысалы, «Нақты істер кеңсесі» аясында қырық төрт заң жобасын әзірледік. Оның ішінде он заң жобасы Радада тіркеліп, қарастырылып, тек біреуі ғана қабылданады. Ең қызығы – бұл қабылданатын заң инвестицияға қатысты онша маңыздылығы жоқ жоба. Кеден, салық және сот жүйесі туралы заңдар тоқтап тұр. Тіпті президент Зеленскийдің өзі ол заңдарды жылжыта алмай отыр. Оған кедергі болып тұрған – кландық демократия. Себебі депутаттар әртүрлі кландық топтардың мүдделерін көздейді. Соған қарамастан, қолымнан келіп тұрған іс болса, оны жүзеге асыруға пайдамды тигізуге ынталымын. Қалай болса да, болашақта – қолымнан келгенін жасадым, әрмен қарай Украина халқының таңдауы болды деп айта аламын.

Қазақстан халқына мен тек ағартушылық қызмет арқылы көмек тигізе аламын. Өзге мүмкіндіктер жоқ. Сондықтан өзімнің қоғамдық жұмысымда білім беруге көбірек көңіл бөлемін. Оны сұхбаттар, білім беру платформалары мен әлеуметтік желілер арқылы іске асырып келемін. Мен азаматтардың көзі ашық, көкірегі ояу болғанын қалаймын. Осылайша азаматтық қоғамымыздың тезірек дамып, жылдам жетілуіне атсалысып жүрмін. Қазақстанда болсын, Украинада болсын, менің атқарған жұмысым – заң шеңбері аясында. Дегенмен, Украинада әлеуметтік-саяси мәселелер бойынша мүмкіндіктер көбірек екенін айтып өткен жөн. Қазақстанда ондай мүмкіндік шектеулі болса да, оны барынша толыққанды пайдалануға тырысамын.

Өйткені билікке қарсы шығып, онымен тікелей соқтығысқанның мәні шамалы. Себебі халық оған әлі дайын емес, ал бүгінгі жағдайда тіпті керектігі де шамалы. Оның үстіне мен эволюциялық дамудың қолдаушысымын.

– Осы орайда Алексей Навальныйдың Мәскеуге оралып, оның тұтқындалғаны туралы не айтар едіңіз? Сарапшылардың көбі Навальный күн тәртібін өзгертуі әбден мүмкін деген болжам айтып жүр. Осы пікірді қаншалықты қолдайсыз және Навальныйдың іс-әрекетіне қандай баға бересіз?

– Навальный саясаткер тұрғысынан мінсіз емес. Оның империялық және ұлтшылдық көзқарастары қазақтар үшін жағымсыз. Дегенмен, оның айтып жүргенінің 75–80 пайызы жақсы адамның сөзі екені анық. Оның Ресейді басқарғанын қалар едім. Алайда ол мәселені шешетін біз емес. Ал оның Ресейге оралу туралы шешім қабылдағаны кеудесімен амбразураны жапқанымен бірдей. Путинмен ойнауға болмайтынын және қамалатынын біле тұра, қайтып келгені – нағыз ерлік деп білемін. Бұл құрметке лайық шешім.

Ал енді тиімділік тұрғысынан қарайтын болсақ, Навальныйды әуежайда ары кетсе, мың адам күтіп алды, 800 мың адам онлайн трансляцияны тамашалады. Оның ұшағын 62 мың адам треккерде бақылап отырды. Иә, адамдар оған жаны ашығанымен, азаматтық қоғам ретінде әлі пісіп-жетілмеген. Нақты қолдау әлі болмай тұр.

Менің ойымша, Ресей мен либералды құндылықтар үшін Навальный қолынан келгеннің бәрін жасады. Ал Ресей халқы соншалықты қозғала қоймады. Қазір Путиннің бірнеше маңызды мәселесі бар: ол – Белоруссия, Сирия, Қиыр Шығыс, санкциялар, соттар, енді, міне, оған Навальный қосылды.

Әрине, Батыс мемлекеттері бұл жағдайды пайдаланатыны сөзсіз. Дегенмен, менің ойымша, Ресей өзгерген жоқ, сол баяғы Ресей. Қоғамның өзі өзгермейінше, ешқандай Навальный да, шеттен келген батыр да халыққа бақыт әкелмейді. Өкінішке орай, орыс халық ертегілерінің көбінде сондай бір батырлар келіп, халыққа жақсылық әкеледі. Бірақ ол – ертегі. Халық әлі күнге дейін өзінің болашағы тек өзінің қолында екенін түсінбей келеді. Ол үшін азаматтық белсенділік қажет.

«D»: Ресейдегі митингілерден кейін Марғұлан Сейсембай өзінің «Фейсбук»-парақшасында былай деп жазды:

• «Мен сыйлайтын Ресей – кешегідей. Кеше Ресей өзінің сыйлауға тұрарлықтай қалпын көрсетті! Күш көрсетуші құқық қорғау органдарының бүкіл Ресей ішінде ұйымдастырған бассыздықтарына қарамастан, Сахалиннен Санкт-Петербургке дейінгі Ресей халқы Навальныйға қатысты өз ұстанымын танытты. Әсіресе 51 градустық аяз бен боранда шыққан Якутск ерекше таңқалдырды! Бұл – елдің «Ұлы» атануы үшін көрсетуге тиіс әрекеті, яғни адами қасиеттердің ең жақсыларын паш етуі – осы арқылы өзгелер ол елді сыйлай алады және сыйлауы керек те. Бірақ ешқандай да аумаққа қатысты дау-дамай, қаруын сермеу немесе империялық кеудемсоқтық таныту – бұл қатарға кірмейді».

– Қырғызстан халқының 80 пайызы президенттік басқару жүйесі үшін дауыс берді. Бізде болса, парламенттік басқару жүйесі барлық мәселелерімізді шешіп береді деп жүр. Қырғызстандағы жағдайдан бізге сабақ болар не бар?

– Қырғызстанда екі маңызды жағдай болды. Біріншісі – енжарлық танытқан көпшілік ендігі жерде белсенділік танытқан азшылықтың таңдауымен өмір сүреді. Сайлауға келіп, дауыс берген 40% президенттік басқару жүйесін таңдады. Енді көпшіліктің не ойлайтыны маңызды емес болып қалды.

Екіншіден, халық неге президенттік басқару жүйесін таңдады? Өйткені бір адамнан талап ету оңайырақ. Парламенттен кінәліні табу қиын. Қырғыздар осы жауапсыздықтан әбден шаршады. «Елдегі жағдайға кім кінәлі?» деген сұрақ жауапсыз қалуда. Осы тұрғыда адамдар қатал басшыны қалап отыр. Олар елге мықты қожайын болып, тәртіп орнататын басшыны меңзеп отыр. Халық кландық жемқорлықтан да мезі болды. Себебі кландық жүйе жемқорлықты жеңе алмайды, керісінше, әр клан ағылып келген қаржыны өзіне бұрғысы келеді. Қырғызстандағы жағдай бізге де парламенттік жүйеге ауысу асығыс екенін көрсетті. Менің ойымша, біздің қоғам ондай қадамға әлі дайын емес.

Бізге келетін болсақ, бүгінгі таңда Қазақстанда президенттік жүйе де жоқ, биліктің бәрі бір адамның қолында шоғырланған. Іс жүзінде өзге билік тармақтары жұмыс жасамайды. Сондықтан біздегі президенттік жүйені сынаған кезде ол жүйенің жоқ екендігін түсінуіміз керек. Жоқ нәрсені жамандаудың жөні жоқ. Біз жақсы үлгідегі президенттік республиканы көрген жоқпыз.

– Осы уақытқа дейін бизнес элитаның ұстанымы түсініксіз болып тұр. 2020 жылы «Каспий банк» пен «Фридом Финанс» (Қазақстан қор биржасында клиенттерге брокерлік қызмет көрсететін компания – «D») жетістіктерінің арқасында Қазақстан әлемдік қаржы инновациясы картасынан орын алды. Бұл жетістікке сырттан келген Михаил Ломтадзе мен Тимур Турловтың арқасында қол жеткіздік. Неге қазақтардың өзі осындай жетістіктерге қол жеткізе алмай отыр?

– Бұл сұрақтың жауабы біздегі саяси жүйемен байланысты. Біріншіден, «Фридом Финанс» ТМД мемлекеттерінің бәрінде жұмыс жасап отыр. Тек қана Қазақстан шеңберінде ондай жетістікке қол жеткізу мүмкін емес.

«Каспий» туралы айтар болсақ, ұзақ уақыт бойы бұл банкке белгілі бір топтар қолдау білдіріп келді. Сондықтан бұл да таза жетістік емес. Қазақстанның өзіндегі ауқатты олигархтарды алып қарасақ, араларында қазақтар мүлде жоқ десе де болады: Машкевич, Шодиев, Ибрагимов, Ким, Миттал…

Қазақ – Қазақстанда олигархтық деңгейде бай бола алмайды. Бай болу үшін, сен «отбасы» мүшесі немесе қазақ емес болуың шарт. Бұл біздегі заңдылық. «Каспий банктың» қожайыны қазақ болса, «Каспий» де болмас еді. Мен жаңалық ашып тұрғаным жоқ, бұл баршаға белгілі нәрсе.

– Сұхбатыңызға рахмет!

• Видеосұхбаттың мәтіндік нұсқасын дайындаған –

Азамат ШОРМАНХАНҰЛЫ,

«D»